کلیات

دستور زبان فارسی یا دستور زبان پارسی دستور زبان زبان فارسی است که گویش‌های آن در ایران، افغانستان، ازبکستان (در سمرقند، بخارا و ولایت سرخان‌دریا) و تاجیکستان رایج هستند. دستور زبان فارسی با دستور زبان‌های دیگر زبان‌های هندواروپایی همانندی دارد. این زبان در دوره میانه بسیاری از ویژگی‌های دستوری پیچیده خود را، از جمله جنس دستوری، از دست داد و امروزه فارسی نو از اندک زبان‌های هندواروپایی بدون ساختار جنسی به‌شمار می‌رود.

تاریخچه

میرزا حبیب اصفهانی، آموزگار زبان فارسی در استانبول، نخستین فارسی‌زبانی است که تلاش کرد قواعد دستوری زبان فارسی را تدوین کند. «دستور سخن» (استانبول ۱۲۸۹)، «دبستان فارسی» (استانبول ۱۳۰۸)، خلاصه رهنمای فارسی (استانبول ۱۳۰۹) و رهبر فارسی (استانبول ۱۳۱۰) کتاب‌هایی است که میرزا حبیب برای آموزش دستور زبان فارسی تألیف کرده‌است.

ترتیب واژگان

ترتیب واژگان در جمله در فارسی معیار به صورت نهاد-مفعول-فعل است. با توجه به اینکه فارسی زبانی ضمیرانداز است، در جملاتی که ضمیر حذف شده‌است، تشخیص نهاد تا پایان جمله مشخص نیست:

• کتاب آبی را دیدم← (من)
• کتاب آبی را دیدید← (شما)

جمله‌واره هسته مقدم بر جمله‌واره وابسته است و میان این دو معمولاً که قرار می‌گیرد.

• به من گفت که امروز نمی‌آید.

در فارسی نوشتاری در آغاز جمله جزء پرسشی آیا برای پرسیدن پرسش‌های بله و خیر پدیدار می‌شود. پیراینده‌های دستوری، همانند صفت‌ها، معمولاً همراه با ساختار اضافه پس از اسم‌ها می‌آیند، اما گهگاهی نیز مقدم بر اسم‌ها می‌آیند. فارسی یکی از اندک زبان‌هایی با ترتیب نهاد-مفعول-فعل است که از حرف اضافه استفاده می‌کند. تنها نشانگر حالت دستوری در زبان نوشتاری را (رو یا و در زبان گفتاری) است که پس از مفعول مستقیم می‌آید.

• کتاب آبی را از کتابخانه گرفت.

ترتیب جملات در فارسی معمولاً به صورت نهاد-عبارت اضافی-مفعول-فعل است. اگر مفعول مشخص باشد، ترتیب به صورت (نهاد) (مفعول + را) (عبارت اضافی) فعل می‌آید. با این وجود ترتیب واژگان در فارسی نسبتاً آزاد است، که بدان قلب نحوی می‌گویند، زیرا بخش‌های جمله عموماً مبهم هستند و حروف اضافه و نشانگر مفعول (را) کمک می‌کنند تا نقش عبارت اسمی تعیین شود. انعطاف‌پذیری فارسی برای جابه‌جا اجزا به آن این امکان را داده‌است که از توانایی بالایی در نظم‌پردازی و قافیه‌بندی برخوردار باشد.

حرف تعریف

در زبان رسمی و معیار، هیچ حرف تعریفی (همانند the در انگلیسی یا ال در عربی) وجود ندارد و معرفه بودن یک اسم بیشتر با نبود نشانه‌های نکره (یک یا ی) مشخص می‌شود. با این حال در زبان گفتاری، پسوندهای -ـه، -ـَه یا -ـو به عنوان حرف تعریف استفاده می‌شوند. -ـه جدیدتر است و بیشتر در مناطق شهری استفاده می‌شود؛ -ـَه قدیمی‌تر و در مناطق روستایی و -ـو نیز بیشتر در گویش‌های جنوبی ایران استفاده می‌شود.

• ادبی: کتاب روی میز است.
• گفتاری: کتابه روی میزه.

برای اسم‌های جمع، نشانه جمع ها هم به عنوان نشانه جمع و هم به عنوان حرف تعریف عمل می‌کند.

نشانه نکره هم در فارسی معیار و هم در فارسی گفتاری یک است که گاه به یه خلاصه می‌شود.

• روی میز یک کتاب است

جنس

اسم‌ها و ضمیرهای فارسی دارای جنس دستوری نیستند. وام‌واژگان عربی که دارای نشانه مؤنث ة هستند در فارسی ـه/-ه نوشته و به واژگان بدون جنسی تبدیل می‌شوند. بسیاری از وام‌واژگان عربی شکل جمع مؤنث -ات را حفظ می‌کنند، اما صفت‌های توصیفی آن‌ها هیچ جنسیتی ندارند. صفت‌های عربی نیز جنسیتشان را در فارسی از دست داده‌اند.

جمع

همه اسم‌ها در فارسی با پسوند -ها جمع می‌شوند که پس از اسم می‌آیند و شکل آن را تغییر نمی‌دهند. شکل‌های جمع پس از اعداد یا صفت‌های زیاد یا بسیاری پدیدار نمی‌شوند. -ها زمانی استفاده می‌شود که اسم معرفه باشد و پیش از آن عدد نباشد.

• سه تا کتاب
• بسیاری کتاب
• کتاب‌های بسیار
• کتاب‌ها
• من کتابی را دوست دارم
• آن‌ها دانشجو هستند
• آن‌ها دانشجوها هستند

در زبان گفتاری، وقتی اسم‌ها و ضمیرها با همخوان پایان می‌یابند،ها به ا کاهش می‌یابد.

• ادبی: آن‌ها
• غیررسمی: اونا

در زبان ادبی، برای جمع اسم‌های جاندار از -ان (یا -گان، -یان و -وان) نیز استفاده می‌شود، ولی -ها در زبان گفتاری رایج‌تر است.

• ادبی: پرندگان
• گفتاری: پرنده‌ها

اسم‌هایی که از عربی وام گرفته شده‌اند، معمولاً دارای یک شکل ویژه جمع هستند و با -ات یا به صورت مکسر می‌آیند؛ مثلاً کتاب/کتب. اسم‌های عربی نیز می‌توانند نشانه‌های جمع فارسی را بپذیرند. پرکاربردترین شکل جمع بستگی به خود واژه دارد.