کلیات

 به آن دسته از بیماری ها گفته می شود که عامل عفونی بیماریزا یا فرآورده های سمی آن بتواند به صورت مستقیم یا غیر مستقیم از انسان به انسان و یا از حشرات و حیوانات به انسان قابل انتقال باشند  

بیماری های واگیردار:

بیماری های واگیردار در طی قرن های گذشته همواره یکی از تهدیدکننده های اصلی سلامت انسان محسوب می شدند. این بیماری ها گاهی به سرعت در بین تعداد زیادی از افراد شیوع پیدا کرده و باعث مرگ و میر بالای افراد شده اند. امروزه به علت کنترل بیماری های واگیردار و تغییر شیوه زندگی مردم، شاهد گذر اپیدمی بیماری ها از بیماری های واگیردار به غیرواگیر دار می باشیم به طوری که مهمترین علل مرگ و میر در جهان، بیماری های غیرواگیردار می باشد. اما این گذر اپیدمی نبایستی سبب بی توجهی به کنترل بیماری های واگیردار شود چرا که با بروز مقاومت دارویی در عوامل بیماری زا و یا ناقلین آنها، بازگشت مجدد برخی بیماری ها و ظهور بیماری های جدید، باعث توجه بیش از پیش به این بیماری ها شده است، به طوریکه از ایدز به عنوان طاعون این دوره یاد می شود . باتوجه به اهمیت این موضوع، مرکز بیماری های مزمن و صعب العلاج، بخشی از تحقیقات و فعالیت های پژوهشی خود را معطوف به بیماری های واگیردار کرده است .

انواع بیماری ها:

بیماری های واگیردار می توانند بر اساس شیوه های انتقال شان طبقه بندی شوند. بیماری هایی که از طریق تماس مستقیم سرایت می کنند :

الف: برخی بیماریهایی که از طریق هوا منتقل می شوند:

به وسیله ی قطرات کوچکی که به هنگام عطسه یا سرفه ی عفونی فرد بیمار در هوا پاشیده می شود، سرایت میکنند. بسیاری از بیماری های تنفسی به این شکل سرایت می کنند. برای مثال، سل، برونشیت، دیفتری، خروسک یا کروپ (croup) ، سرخک، تب مخملک، و سیاه سرفه از این دست می باشند. بیماری های پوستی مسری نیز از طریق تماس مستقیم منتقل می شوند.

ب: بیماریهای آمیزشی می توانند از طریق برقراری رابطه جنسی منتقل شوند:

برخی از این بیماریها همچنین از مادر باردار به کودک خود منتقل می شوند. HIV یا ایدز نمونه ای از بیماری های آمیزشی می باشد .

ج: بیماری هایی که از طریق مدفوع منتقل می شوند :

بیماری های خاصی می توانند با مصرف آب یا غذای آلوده منتقل شوند. گاهی اوقات این بیماری ها هنگامی که آلودگی در مقیاس بزرگ رخ می دهد، به بیماری های هم هگیر تبدیل می شوند. اسهال، وبا، و برخی از انواع اسهال و استفراغ یا گاستروآنتریت نمونه های از آن هستند .

د:بیماری هایی که از طریق حشرات بیمار یزا و پاتوژ نها )عوامل بیماری زا( انتقال می یابند :

بسیاری از بیماری های واگیردار توسط حشرات ناقل بیماری و پاتوژن موجود در یک منطقه خاص سرایت

می کنند. مالاریا، مننژیت، طاعون، تیفوس، کزاز، و تب زرد نمونه هایی از این مورد هستند. این بیماری ها معمولاً در مناطق گرمسیری استوایی و نیمه قاره ای یافت می شوند .

بیماریهای واگیردار مرگبار

در ذیل فهرستی از کشنده ترین بیماری های واگیردار آورده شده که علت مرگ میلیونها نفر در سراسر جهان بود ه اند .

• تمام بیماری های عفونی دستگاه تنفسی تحتانی

• ایدز یا HIV

• سل

• مالاریا

• سرخک

• سیاه سرفه

• کزاز

• مننژیت

• هپاتیتB

تقسیم بندی عوامل بیماری زا

۱. عوامل بیماری زای زنده: مانند ویروس ها ، قارچ ها، میکروب ها، تک یاخته های انگلی یا پریاخته ها هستند.

۲. عوامل مربوط به تغذیه: این عوامل می توانند پروتیئن ها، چربی ها، کربوهیدارت ها، ویتامین ها، مواد معدنی و آب باشند. هر گونه افزایش یا کمبود در خوردن اجزایی غذا می تواند موجب اختلالات تغذیه ای شود. سوء تغذیه ی پروتئین، انرژی(PEM) ، کم خونی، گواتر، چاقی و کمبود ویتامین ها برخی از دشواری های تغذیه ای بسیاری از کشورها را تشکیل می دهند .

۳. عوامل فیزیکی: مانندقرار گرفتن در معرض گرمای زیاد، سرما، رطوبت،فشار، پرتوها، الکتریسته و سر و صدا .

۴. عوامل شیمیایی: عوامل شیمیایی درون بدن انسان مانند: اوره)که ایجاد اورمی می کند( ، اسید اوریک)ایجاد نقرس(، کربنات کلسیم)ایجاد سنگ کلیه( و عوامل شیمیایی برون بدن انسان مانند مواد آلرژی زا ، فلزات، بخارها، گرد و خاک، گازها، مواد حشره کش و غیره. این عوامل از راه استنشاق، خوردن یا تلقیح به بدن وارد می شوند .

۵. عوامل مکانیکی: تماس مزمن با عوامل ساینده یا نیروهای مکانیکی دیگر ممکن است سبب له شدگی و پارگی، تغییر رنگ حتی مرگ شود .

۶. عوامل اجتماعی بیماری زا: این عوامل عبارتند از: فقر، سیگار کشیدن، اعتیاد به مواد دارویی و الکل، شیوه ی زندگی ناسالم، دور ماندن از اجتماع، محرومیت از محبت مادری .

همه گیری (Epidemic):عبارتست از بروز غیر معمول بیماری در یک جامعه یا منطقه که آمار بیماری در منطقه بسیار بالا باشد. مثلاُ یک بیماری مانند وبا در حالت عادی در آمریکا وجود ندارد از این رو حتی یک مورد بیماری وبا می تواند در آن کشور یک همه گیری بالقوه باشد ولی در کشورهایی که وبا همواره بصورت بومی وجود دارد مانند هند و بنگلادش حتی اگر چند صد مورد وبا در یک سال باشد عادی یا بروز پیش بینی شده بشمار می رود ، وضعیت بومی و برای آن که در چندین کشورهایی وبا همه گیر شناخته شود چند صد یا چند هزار مورد یعنی بیش از حد فراوانی بومی باید روی دهد .

بومی (Endemic):واژه ی بومی موقعی گفته می شود که بیماری یا عامل بیماری زا بطور پایدار در یک منطقه ی جغرافیایی یا گروه جمعیتی وجود داشته باشد بدون آن که از خارج به آن جا وارد شده باشد. این واژه را می توان برای)فراوانی پیش بینی شده ( یا)عادی( بیماری در این گونه مناطق یا جمعیت ها هم اطلاق نمود.

مثلاً سرماخوردگی یک بیماری بومی است زیرا همواره عده ای از مردم به آن دچارند. یک بیماری بومی در صورت مساعد شدن شرایط می تواند طغیان کرده و به حالت همه گیری در آید .

انفرادی: واژه ی منفرد بودن به معنای پراکندگی است ، یعنی موارد بیماری بطور نامنظم و معمولاً بصورت نادر بروز می نمایند . موارد بیماری بسیار کم و از نظر زمانی و مکانی با فاصله ی زیاد هستند و از این رو کم تر بنظر می آید که با یکدیگر مرتبط باشند و نمی توان یک منبع مشترک برای آن ها یافت.

مانند: بیماری کزاز، فلج کودکان، مننژیت مننگوکوکی و تب خال، اگر شرایط برای انتشار بیماری مناسب باشد یک مورد انفرادی بیماری می تواند آغاز همه گیری باشد. بسیاری از بیماری های مشترک انسان و دام به صورت انفرادی به انسان منتقل می شوند.

عفونت فرصت طلب: این عفونت ها هنگامی بوجود می آیند که نقصی در دفاع میزبان در برابر عفونت وجود داشته باشد و از این رو ایجاد بیماری می نمایند.

عوامل فرصت طلب عبارتند از: تب خال ساده، توکسوپلاسما ، باسیل سل انسانی عفونت های فرصت طلب در ایدز به فراوانی دیده می شوند.

بیماری های مشترک انسان و دام (Zoonoses): عبارتست از یک عفونت یا بیماری عفونی که در شرایط طبیعی می تواند از جانوران مهره دار به انسان انتقال یابد. این بیماری ها ممکن است بصورت همه گیری یا بومی باشند مانند طاعون ، هاری، سل گاوی ، سیاه زخم ، تب مالت، هیداتیدوز و …. در سال های اخیر چند بیماری مشترک تازه پیدا شده اند .

ریشه کنی بیماری: قطع انتقال عفونت با از بین بردن عامل بیماری زا از طریق مراقبت و محصور کردن بیماری را گویند. ریشه کنی یک فرآیند مطلق و یک پدیده ی همه یا هیچ است و این اصطلاح محدود به پایان یافتن عفونت در سراسر جهان است و به معنای آن است که دیگر آن بیماری در جهان روی نخواهد داد تنها بیماریی که تا کنون ریشه کن شده بیماری آبله می باشد. با توجه به دانش کنونی، بیماری هایی که احتمال ریشه کنی آن ها می رود. عبارتند از : سرخک، دیفتری ، فلج کودکان .

مخزن عفونی: هر شخص، حیوان، بندپا، گیاه ، خاک یا ماده یا ترکیبی از این ها که عامل عفونت به شکلی عادی در آن ها زندگی و تکثیر یابد بطوری که ادامه حیات آن عامل به آن ها بستگی داشته باشد و به طریقی در آن ها تکثیر یابد که بتواند به میزبان حساسی منتقل شود، مخزن عامل عفونی خواهد بود. مثلا در مورد حصبه مخزن بیماری انسان است. در مورد هاری مخزن حیوان است و در کچلی مخزن شامل انسان، حیوان و خاک است .

منبع عفونت: عبارت است از شخص یا حیوان یا چیزی که عامل عفونت زا از آن مستقیماً و بدون واسطه به میزبان سرایت می کند بطور مثال مخزن عفونت بیماری حصبه انسان است، حال چنان چه بیمار حصبه ای موجب آلوده شدن غذا یا آب شود و از این غذا یا آب افراد استفاده کنند و مبتلا به بیماری شوند گفته می شود منبع عفونت حصبه، غذای آلوده و آب آلوده است .

حامل: فرد آلوده ای است که اگر چه دارای علائم ظاهری و بالینی بیماری نیست ولی می تواند منبع عفونت برای دیگران باشد. چنان چه حالت حامل بودن برای یک دوره طولانی باقی بماند به آن حامل مزمن گویند.

مثال در مورد انواع حامل :حاملین دوران کمون مثل آبله مرغان، سرخک، هپاتیت .حاملین دوران نقاهت مثل دیفتری، هپاتیت نوعB - حاملین مزمن مثل هپاتیت نوع B و حصبه .

دوره کمون: به فاصله بین تماس با یک عامل عفونت و بروز اولین نشانه های بیماری ناشی از آن گفته می شود. دوره کمون از نظر طول مدت به چند دسته تقسیم می شود :

*دوره کمون بسیار کوتاه مدت ) ۲ تا ۹ ساعت(: مثل مسمومیت غذایی استافیلوکوکی) ۲تا ۴ ساعت(، مسمومیت غذایی سالمونلایی(۲تا ۹ ساعت).

*دوره کمون کوتاه) ۲تا ۸ روز(: مثل عفونت استرپتوکوکی)مخملک، آنژین(، پنومونی، آنفولانزا، مننژیت، دیسانتری، پاراتیفوئید، سیاه زخم و سوزاک .

*دوره کمون بلند (۱۰تا ۲۵ روز(: مثل تیفوس، آبله مرغان، سرخجه، سرخک، سیاه سرفه، اوریون، تیفوئید، فلج اطفال، هاری، هپاتیت A ، B

دوره واگیری :

عبارت از مدت زمانی است که یک عامل عفونی به طور مستقیم یا غیر مستقیم از شخص آلوده به شخص دیگر یا از حیوان آلوده به انسان یا از شخص آلوده به حیوان از جمله بندپایان منتقل می شود. در بیماری هایی مثل دیفتری و عفونت های استرپتوکوکی که غشای مخاطی از همان مراحل اول ورود عامل عفونت درگیر می شود، دوره واگیری از تاریخی که برای اولین بار در معرض عفونت قرار می گیرد شروع و تا زمانی که دیگر میکروب از طریق مخاط مبتلا منتشر نشود، یعنی از قبل از شروع پیش نشانه های بالینی تا پایان دوران حامل بودن ادامه خواهد داشت. قدرت واگیری بعضی از بیماری ها در دوره کمون بیشتر از دوره ای است که نشانه های بیماری وجود دارد. در بیماریهایی مثل سل، جذام، سیفلیس، سوزاک دوره واگیری ممکن است مدت طولانی در خون و یا سایر بافت های فرد آلوده وجود داشته باشد .

جداسازی: جدا کردن افراد یا حیوانات آلوده از دیگران در دوره واگیری بیماری و نگهداری آن ها در محل و تحت شرایطی که انتقال مستقیم یا غیر مستقیم عامل عفونی را از افراد یا حیوانات آلوده به میزبانان حساس یا به کسانی که ممکن است عامل عفونی را به دیگران منتقل کنند پیشگیری و یا محدود کند. جداسازی در مورد برخی از بیماران مثل مبتلایان به دیفتری، مننژیت و... لازم است .

قرنطینه: محدودیت فعالیت افراد سالمی که در دوره کمون یک بیماری واگیر در معرض آن قرار گرفته اند و بمنظور پیشگیری از انتقال بیماری در دوره کمون است قرنطینه به مدتی معادل طولانی ترین دوره کمون بیماری اعمال می شود و به صورت کامل و یا تعدیل شده اجرا می گردد .

ناقل: به حشره و یا هر حامل زنده اطلاق می شود که عامل بیماریزای عفونی را از فرد و یا محیط آلوده به فرد حساس، محیط اطراف و یا غذای او انتقال دهد.