کلیات

طرح جابر یا جابربن حیان عنوان طرحی است که در سال‌های اخیر از سوی وزارت آموزش و پرورش به مدارس ابتدایی کشور ابلاغ می‌شود. شرکت در طرح جابربن حیان نه تنها توسط مدارس ابتدایی ایران بلکه در کشور‌های همسایه نیز صورت می‌پذیرد. به عنوان مثال در کشور روسیه استقبال بسیار زیادی از این طرح پژوهش محور می‌شود.

طرح جابر یک طرح پژوهش محور بوده و اغلب به دست سازه‌های عملی دانش آموزان و آزمایش‌های مربوط به نکات درسی آن‌ها تمرکز دارد. اما با این حال گاهی مشاهده می‌شود که دانش آموزان در محور‌های مستندسازی و تحقیق زمینه‌ای این طرح شرکت کرده و حائز رتبه می‌شوند.

چگونگی اجرا

در رابطه با چگونگی اجرای طرح جابر مراحل کار به این صورت است که در ابتدا بخشنامه از سوی اداره آموزش و پرورش به مدارس منطقه اعلام می‌شود و مدیران مدارس این بخشنامه و دستورالعمل را در معرض دید دانش‌آموزان قرار می‌دهند. پس از اطلاع یافتن دانش آموزان از مفاد بخشنامه علاقه‌مندان به شرکت در طرح برنامه ریزی خود را آغاز کرده و زیر نظر معلم راهنما طرح و پروژه خود را تنظیم می‌کنند.

بخش های مختلف طرح

طرح جابر شامل بخش هایی مثل تحقیق زمینه‌ای، دفتر کارنما، دست سازه و تحقیق زمینه‌ای طرح جاب می شود.

نکاتی که باید رعایت شود

در تحقیق زمینه‌ای طرح جابربن حیان رعایت نکاتی مثل عنوان طرح جابربن حیان، تعریف، عکس‌های مربوط به مستندات انجام شده، سپاسگزاری از اعضای گروه و حامیان آن‌ها، طبقه بندی، نتیجه گیری و منابع و ماخذ الزامیست.

دسته بندی پایه ای

همچنین طرح جابربن حیان در شش پایه ابتدایی انجام می‌پذیرد که در هر پایه به صورت زیر دسته‌بندی می‌شود:
طرح جابر پایه اول ابتدایی (به صورت تحقیق زمینه‌ای)
طرح جابر پایه دوم ابتدایی (به صورت تحقیق زمینه‌ای)
طرح جابر پایه سوم ابتدایی (به صورت تحقیق زمینه‌ای)
طرح جابر پایه چهارم ابتدایی (به صورت آزمایش)
طرح جابر پایه پنجم ابتدایی (به صورت آزمایش و دست سازه)
طرح جابر پایه ششم ابتدایی (به صورت آزمایش و دست سازه)

دفتر کارنمای طرح جابربن حیان

دفتر کارنمای طرح جابر در واقع به مستندات نوشتاری گفته می‌شود که پیرامون طرح جابر انجام شده در اختیار داوران طرح قرار می‌دهند. در واقع هر دانش آموزی که چه به صورت فردی و چه به صورت گروهی اقدام به تهیه و تنظیم طرح و پروژه جابر کند باید از همان ابتدای امر کلیه فعالیت‌های انجام شده را به صورت لیست شده در دفتری به نام دفتر کارنمای طرح جابر یادداشت کند. با این کار روند فعالیت‌های انجام شده در این رابطه کاملا مشخص و مشکلات و محدودیت‌های اجرای طرح ملموس‌تر است.

مدل طرح جابر

با اینکه طراحی مدل برای طرح جابربن حیان الزامی نیست، اما با این حال می‌تواند رتبه بالایی را نصیب طرح انجام گرفته کند. این در حالی است که بسیاری از طرح‌ها با اینکه از مزایای بسیار زیادی برخوردار هستند به دلیل نداشتن مدل و ماکت مورد توجه داوران جشنواره قرار نمی‌گیرند و در مراحل ابتدایی رد می‌شوند. خاطر نشان می‌شود که معمولا ساخت مدل برای طرح‌های جابر مربوط به مقاطع پنجم و ششم است.

دست سازه طرح جابر

ساخت و طراحی دست سازه طرح جابر که مربوط به پایه‌های پنجم و ششم است بیشترین شباهت را به دستورالعمل جشنواره نوجوان خوارزمی دارد. این بخش از مسابقه رقابت بالایی داشته و علاقه‌مندان به این محور را دانش آموزان کوشا با ضریب هوشی بالا تشکیل می‌دهند؛ بنابراین وزارتخانه آموزش و پرورش و ادارات ناحیه بیشترین تمرکز را بر روی این محور دارند.

طرح جابر آزمایش

یکی از بخش‌هایی که علاقه‌مندان جشنواره طرح جابر در آن شرکت می‌کنند محور آزمایش است. این محور معمولا به پایه‌های چهارم به بالا اختصاص می‌یابد. دانش آموزان در این پایه‌ها می‌کوشند آزمایش‌های چالش برانگیز کتب درسی خود را به صورت عملی اجرا کرده و نتیجه‌گیری حاصل از مشاهدات خود را به صورت مستندات طرح جابر به رشته تحریر بیاورند. تجربه نشان می‌دهد که دانش آموزان شرکت کننده در این بخش در آینده نیز پیشرفت زیادی در دروس شیمی و آزمایشگاه خواهند کرد.

کارتو پلاست در طرح جابر

کارتو پلاست به برگه‌ای پلاستیکی گفته می‌شود که به صورت آماده در فروشگاه‌های لوازم‌التحریر موجود است. دانش آموزان شرکت‌کننده در طرح جابر باید بخش‌های مرتبط با طرح خود را به صورت الگویی که بخشنامه فراخوان وجود دارد بر روی کارتو پلاست نصب کند. این بخش تاثیر مهمی در برگزیده شدن افراد دارد چرا که کلیات طرح و پروژه‌ای را که انجام داده است در یک نگاه مشخص است.

انتقادات

تابناک اجتماعی پیشتر در رابطه با طرح جابر نوشته بود: این طرح در حقیقت نمونه بومی سازی شده طرحی است که در برخی کشور‌های پیش رفته به اجرا می‌آید و تجربیات ناشی از اجرای آن ثابت می‌کند که اثرات چشمگیری در بهبود اوضاع پژوهشی و علمی آن کشور‌ها برجای گذاشته است، چراکه توانسته در سنین پایین تر، مفاهیمی مانند روش تحقیق را آموزش داده و زمینه ساز تسهیل در انجام پروژه‌های کلان‌تر شود.

فایده این امر را می‌شود در مواجهه با برخی آفت‌های دانشجویی در کشورمان فهمید؛ جایی که می‌بیبنیم سختی‌های آماده نمودن پایان نامه چه حجمی از دانشجویان را به تلاطم می‌اندازد و موجب می‌شود که خرید و فروش پروژه‌های دانشجویی و پایان نامه ها، باب شده و گریبان جامعه علمی کشور و البته چرخه تولید علم را بگیرد.

بنابراین، حتما حق خواهید داد که طرح جابربن حیان به این دلیل که ساختار تهیه آن مشخص است و حتی جزئیات نحوه ارائه آن از پیش تعیین شده هم ابعاد تابلوی ارائه اثر مشخص شده، هم قسمت‌های ضروری که باید در پروژه لحاظ شوند، مانند برگه‌های «مشخصات ارائه دهنده»، «طرح مسإله»، «فرضیه»، «روش تحقیق»، «منابع»، «نتیجه گیری»، «نمودارها» و... تعیین و معرفی شده است.

از آن مهم‌تر اینکه نحوه داوری این پروژه‌ها نیز روند مشخص و مدونی دارد و این پروژه‌های دانش آموزی بر اساس شاخصه‌های مدون و مشخصی مورد ارزیابی و داوری قرار می‌گیرند؛ رویکردی که می‌تواند برتری محسوسی برای طرح جابر حتی به نسبت پروژه‌های دانشجویی و امثال پایان نامه‌های کارشناسی ارشد به حساب آید.

بنابراین، کافی است تا بدانیم که هر ساله در زمان خاصی موعد ارائه و سپس ارزیابی این پروژه‌های دانش آموزی از راه می‌رسد و در انتهای آن، پروژه‌های برتر معرفی شده و به نفرات برتر جوایزی تعلق می‌گیرد تا نتیجه بگیریم که اجرای طرح جابر، یکی از بهترین اقدامات مسئولان آموزش و پرورش طی سال‌های اخیر است؛ مسیری ارزشمند و قابل تقدیر که امید می‌رود در ادامه میزان مشارکت دانش آموزان در آن افزایش یافته و رهاورد آن، رقم خوردن اتفاقاتی ارزشمند برای کشورمان باشد.