کلیات

چلّه، دو موقعیت گاه شمارانه در طول یک سال خورشیدی با کارکردهای فرهنگ عامه، یکی در آغاز تابستان (تیرماه) و دیگری در آغاز زمستان (دی ماه)، هریک متشکل از دو بخش بزرگ (چهل روز) و کوچک (بیست روز). واژه چلّه برگرفته از چهل (معین، ذیل واژه) و مخفف چهله (دهخدا، ذیل واژه) و صرفآ نشان دهنده گذشت یک دوره زمانی معین (و نه الزامآ چهل روزه) است (رجوع کنید به هاشم بن نورالدین، ص ۹۹؛ گنابادی، باب ۱۵؛ دهخدا؛ معین، همانجاها). استفاده از دو چلّه در تقسیم سال، با در نظر گرفتن اجزای هر چلّه و دیگر اجزای گاه شمارانه پس از آنها، مربوط به نوعی نظام زمان سنجی مردمی است که با هیچ یک از انواع گاه شماریهای رایج در ایران، چه در دوران باستان و چه در دوران معاصر، تطبیق نمی کند (کراسنوولسکا، ص ۴۹). در این نظامِ گاه شماری، مهم ترین نکته قرار گرفتن موقعیتهای گاه شمارانه در موقعیت نجومی خود، براساس حرکت خورشید در دائرةالبروج، است و بر این اساس الزامآ نباید سال به بخشهای دقیق (همانجا) یا حتی کامل تقسیم شود؛ ازاین رو، در نظام گاه شماری مبتنی بر چلّه به سختی می توان گزارش کاملی از پوشش تمامی روزهای سال به دست آورد (رجوع کنید به ادامه مقاله).نظام گاه شماری مبتنی بر چلّه و اجزای آن (شامل اهمن و بهمن، چارچار و مانند آن) مجموعه سه ماهیت اسطوره ای، گاه شمارانه و فرهنگ عامه است. از دید اسطوره ای، چلّه و مهم ترین تظاهر آیینی آن در دوران گذشته، یعنی سده یا جشن سده، آیینهایی برای تقدیس خورشید بوده اند (بهار، ۱۳۷۳ش، ص ۲۲۵ـ۲۲۷؛ همو، ۱۳۷۶ش، ص ۳۵۳ـ۳۵۵). از دیدگاه گاه شماری و ستاره شناسی، محاسبه زمانِ شدتِ گرما یا سرما مهم ترین عامل در تعیین هنگام فرا رسیدن چلّه ها بوده است. ازاین منظر، اگرچه در نخستین متون ستاره شناسی دوره اسلامی گزارش دقیقی از این مواضع وجود دارد (برای نمونه رجوع کنید به قطان مروزی، ص ۱۷۷ـ۱۷۹)، اما با نظر به موقعیت مردمی چلّه و خاستگاه آن نزد عموم، کمتر اثری از آن در متون نجومی دیده می شود. براساس نوشته قطان مروزی (همانجا)، اگرچه موضع حداکثر گرما و سرما در نیمکره شمالی تبیین شده، که با هنگام چلّه زمستان و چلّه تابستان قابل تطبیق است، اما به هنگام آغاز چلّه ها هیچ اشاره ای وجود ندارد. در نوشته های ابوریحان بیرونی (از جمله ۱۹۲۳، ص ۲۲۵ـ۲۳۱؛ همو، ۲۰۰۲، ج ۱، ص ۲۶۵ـ۲۶۶) نیز از اعیاد و مناسبتهای گاه شماری ایرانیان در ماههای فصل زمستان گزارش کاملی آمده، اما به چلّه و موقعیت آن اشاره ای نشده است. این وضع کمابیش در کلیه آثار ستاره شناسی دوره اسلامی تا پیش از صفویه، که اشاره ای به گاه شماریهای ایرانی دارند، تکرار شده است.در فرهنگ عامه پشت سرگذاشتن چلّه ها و از آن میان چلّه زمستان به عنوان سخت ترین هنگام سال (آغاز آن شب چلّه نامیده می شود)، با آداب خاصی همراه است (رجوع کنید به ادامه مقاله). بنابه گزارش کراسنوولسکا (ص۵۰)، وجود دو چلّه در هر سال، احتمالا تحت تأثیر تقسیم سال به دو بخش گرم و سرد به وسیله هندوایرانیان و در عصر ودایی هند (حدود ۱۵۰۰ پیش از میلاد) بوده است. از دیگر سو نظر به اهمیت زمستان بین مردم برای مواجهه با سرمای سخت و زنده ماندن، بخش زمستانی این نظام گاه شماری بسیار بیشتر از بخش تابستانی آن در بین مردم محفوظ مانده (همان، ص۵۰ـ۵۱) و چلّه تابستان در درجه دوم اهمیت قرار گرفته است. چلّه زمستان از اول دی (در تقویم کنونی ایران) آغاز می شود و تا دهمین روزِ بهمن ماه ادامه دارد. به این ایام چلّه بزرگ می گویند. از دهم بهمن تا پایان این ماه چلّه کوچک بوده است. اگرچه گزارشهایی از آغاز چلّه بزرگ از دهم دی، و نه اول آن، وجود دارد (رجوع کنید به انجوی شیرازی، ج ۱، ص ۱۴). بقیه زمستان نیز ماه اسفند بوده است (هاشم بن نورالدین، ص ۹۹). متونی که درباره چلّه زمستان توضیحاتی داده اند (از جمله هاشم بن نورالدین؛ گنابادی، همانجاها) درباره چلّه تابستان تنها به ذکر این اکتفا کرده اند که از اول ماه سرطان (تیر) آغاز می گردد.کراسنوولسکا (ص۵۰) به حوزه جغرافیایی وسیعی، از کردستان و آذربایجان در مغرب ایران تا شمال تاجیکستان و افغانستان، اشاره کرده که در آنها تقسیم سال به دو چلّه رایج است. در این نظام گاه شماری، چلّه زمستان به همراه چند موقعیت دیگر (شامل سده، چارچار، سرما پیرزن و...)، عملا تمامی فصل زمستان را می پوشاند، اما به سختی می توان چنین پوششی را برای دیگر فصول یا حتی فصل تابستان (به لحاظ قرار داشتن چلّه تابستان در آن) یافت. در این میان، گزارش جنیدی (ص ۱۲۴ـ۱۲۵) اگرچه شامل یک دوره کامل از سال براساس گاه شماری در گیلان و دیلم است، فقط ناظر بر بخش بندی بسیار کلی سال است و درباره بخشهای ریزتر آن گزارشی ندارد. چند اشاره کوچک به نام گذاری روزهای سال براساس یک روش شمارش روزها، که می تواند دلیلی بر پوشش طول سال خورشیدی باشد، نیز تنها ناظر به دوره کاملی از فصل زمستان (نه دیگر فصول سال) است. از جمله، نامیدن روز اول دی (شب چلّه فعلی در گاه شماری عرفی و سنّتی ایرانیان) به نود روز که ابوریحان بیرونی (۲۰۰۲، ج ۱، ص ۲۶۶) و به تَبَع او گَردیزی (ص ۲۳۹)، به قرینه نود روز مانده به نوروز، آن را ذکر کرده اند. گفتنی است که ریشه شناسی سده به عنوان صد روز یا پنجاه روز و پنجاه شب مانده به نوروز ــ که بسیاری از متقدمان و متأخران، از جمله ابوریحان بیرونی (۱۹۲۳، ص ۲۲۶) و صفا (ص ۱۰۸ـ۱۰۹) ذکر کرده اندــ از درجه اعتبار ساقط است (رجوع کنید به بهار، ۱۳۷۳ش، ص ۲۲۴ـ۲۲۷؛ همو، ۱۳۷۶ش، همانجا).با کنار هم نهادن گزارشهای موجود درباره چلّه زمستان، می توان این موقعیت را چنین توضیح داد: چلّه زمستان از اول دی آغاز می شود که شب قبل از آن، شب چلّه، واجد آیینهای بسیاری در ایران است (رجوع کنید به ادامه مقاله). چلّه بزرگ تا دهم بهمن به طول می انجامد که پایان آن با جشن سده گرامی داشته می شود (کراسنوولسکا، ص ۵۳؛ برای گزارشی تفصیلی درباره جشن سده رجوع کنید به کریستن سن، ج ۲، ص ۱۷۸ـ۱۷۹؛ نیز رجوع کنید به سده*، جشن). دوره برخورد چلّه های بزرگ و کوچک (به عبارت دیگر، روزهای پایانی چلّه بزرگ و روزهای نخستین چلّه کوچک) چارچار نامیده می شود که احتمالا مخفف چهارچهار (چهار روز پایانی چلّه بزرگ و چهار روز اول چلّه کوچک) است (رجوع کنید به نفیسی؛ دهخدا، ذیل «چاچار»؛ نشاط، ص ۴۳۶). طول این دوره برخورد نیز متفاوت گزارش شده است، از جمله دو بخش دو یا سه روزه (کراسنوولسکا، ص ۵۱؛ انجوی شیرازی، ج ۱، ص ۱۸۹). دوره متشکل از دو بخشِ سه روزه، شِشِه یا شِشَله نامیده می شود (کراسنوولسکا، همانجا). کراسنوولسکا (ص ۵۳) پایان چلّه کوچک (اول اسفند) را روز جشن مادرِ زمین دانسته است. ظاهرآ این جشن همان است که ابوریحان بیرونی (۱۹۲۳، ص ۲۲۹) آن را اسفندارمذ ذکر کرده و البته آن را روز پنجم اسفند دانسته است (نیز رجوع کنید به گردیزی، ص ۲۴۷). پنج روز اختلاف بین برگزاری جشن اسفندارمذ در روزهای مورد نظر ابوریحان بیرونی و کراسنوولسکا، ناشی از اختلاف پنج روز سال در دو گاه شماری رسمی ایران در دوره ساسانی است (رجوع کنید به عبداللهی، ص ۳۵۸ـ۳۵۹، جدول ۷؛ نیز رجوع کنید به تقویم*، بخش ۴، الف، ۴). گفتنی است که کراسنوولسکا (همانجا) به برگزاری این جشنها در «حوالی» روزهای اصلی آن اشاره کرده است. این موضوع، تنها جای ادغام چلّه به عنوان موقعیتی در گاه شماری مردمی و سنّتی با موقعیتی در گاه شماری رسمی در ایران به شمار می آید. از پایان چلّه کوچک تا هنگام نوروز در بخشهای مختلف ایران دوره های زمانی گوناگونی وجود دارد که فصل مشترک همه آنها پر کردن روزهای باقی مانده بین اسفند تا حوالی نوروز است. از جمله این دوره های زمانی، سرما پیرزن یا چلّه پیرزن در یک دوره هفت روزه است (کراسنوولسکا، ص ۵۲) که با برد العجوز* در گاه شماری قدیم عرب شباهت بسیاری دارد. اگرچه نمی توان یقین داشت که کدام یک از این موقعیتها از دیگری تأثیر پذیرفته است (برای گزارشی کلی درباره سرما پیرزن رجوع کنید به شاملو، ذیل «پیره زن»). چلّه بزرگ و کوچک، به ترتیب، اهمن و بهمن نیز نامیده می شوند (انجوی شیرازی، ج ۱، ص ۳۷؛ شاملو، ذیل «اهمن و بهمن»). براساس یک داستان، اهمن و بهمن فرزندان سرما پیرزن هستند. اهمن فقط چهل روز و پس از آغاز زمستان زندگی کرد و بهمن فقط بیست روز (رجوع کنید به مکری، ص ۲۴ـ۲۶). بنابه گزارش مختصرِ رائین (ج ۱، ص ۵۰۹ـ۵۱۰) درباره تقویم دریانوردان خلیج فارس، چلّه ها نقش مهمی در زمان سنجی آغاز سفرهای دریایی در این منطقه داشته اند.در گذشته هریک از شبهای آغاز چلّه بزرگ و کوچک آداب خاص خود را داشته، اما امروزه در ایران تمامی این آداب حول شب آغاز چلّه بزرگ (شب چلّه) متمرکز است (برای گزارش کلی در این زمینه رجوع کنید به صفری دهکردی، ص ۶۶ـ۶۹). این آداب با کمابیش تفاوتی در سراسر ایران انجام می شده است (برای گزارشی از این آداب در مناطق گوناگون ایران، از جمله در خراسان رجوع کنید به شکورزاده، ص ۲۲۶ـ۲۲۸؛ در گیلان و دیلم رجوع کنید به پاینده، ص۱۸۰ـ۱۸۲؛ انجوی شیرازی، ج ۱، ص ۱۶۵ـ۱۶۷؛ در استان مرکزی رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۳۷ـ۵۱؛ در مازندران رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۱۸۹ـ۱۹۸؛ در آذربایجان رجوع کنید به همان، ج ۲، ص ۵۷ـ۸۵؛ در همدان رجوع کنید به همان، ج ۲، ص ۲۲۳ـ۲۴۱).در ادب فارسی به چلّه دی و بهمن، به عنوان سردترین روزهای سال، اشاراتی وجود دارد (از جمله رجوع کنید به جامی، ج ۲، ص ۶۵۰، بیت ۲۴۳۶؛ هلالی جغتایی، ص۲۷۰، بیت ۴۱۸۲؛ نظیری، ص ۳۳۷، بیت ۱۰).