کلیات
حَج عبادتی واجب و از فروع دین اسلام است. حج مجموعهای از اعمال است که در ماه ذی‌الحجه، در شهر مکه و اطراف آن انجام می‌شود. مراسم حج بزرگترین گردهمایی مسلمانان است که گروه‌هایی از تمام فرقه‌های اسلامی در آن شرکت می‌کنند.
حج اقسامی دارد که رایج‌ترین آن، حج تمتع و برای مسلمانانی است که در غیر مکه و اطراف آن زندگی می‌کنند. سفر حج، با وجود شرایط، تنها یک بار بر هر مسلمان واجب می‌شود. حج با اِحرام‌بستن آغاز می‌گردد و با این عمل، انجام مناسک حج بر حاجی واجب و برخی کارها بر وی حرام می‌گردد.
در قرآن آیات بسیاری درباره حج آمده و سوره‌ای به نام سوره حج وجود دارد. همچنین بیش از نه هزار روایت درباره حج و احکام و اعمال آن نقل شده است که بنابر برخی از آنها، حج پس از نماز، برتر از تمام عبادت‌ها است. اندیشمندان مسلمان تلاش کرده‌اند علاوه بر اعمال ظاهری، فلسفه حج را تبیین کنند که رسیدن به حقیقت توحید و یکتاپرستی از مهم‌ترین آنها است. البته حج، افزون بر بُعد عبادی، ابعادی دیگر نیز دارد.
پیش از اسلام منصب‌هایی در حج مانند پذیرایی از حاجیان فقیر، کلیدداری کعبه و آب‌رسانی به حاجیان، وجود داشت که اسلام بر برخی از آنها تأکید کرده است. امروزه بر اساس نیازهای زمان، مسئولیت‌های جدیدی در حج وجود دارد.
حج تمتع به جهت محدودیت‌های مکانی و زمانی، گنجایش تعداد محدودی از حاجیان را دارد؛ به همین دلیل بر اساس جمعیت مسلمانان هر کشور، به آنها سهمیه‌هایی داده شده است. میزان گردش مالی حج برای کشورها، مختلف است. در گزارشی آمده است در سال ۱۴۳۷ق (۱۳۹۴ش) بیش از هشت میلیون زائر به زیارت خانه خدا سفر کردند و درآمد مستقیم حکومت عربستان از حج آن سال، حدود ۱۲ میلیارد دلار بوده است. حج موضوع بسیاری از کتاب‌های معاصر در ایران و دیگر کشورهای اسلامی بوده و است.
چیستی و جایگاه
حج عبادت مخصوصى است که به منظور اطاعت و تقرّب به خدا، در شهر مکه و در ماه ذی‌الحجه انجام می‌شود. بر هر مسلمانی واجب است - در صورت وجود شرایط - به حج رود.
حج در اسلام دارای جایگاه والایی بوده و جزو فروع دین اسلام است. قرآن سوره‌ای با نام سوره حج دارد و در آیات بسیاری به مسائل حج پرداخته است. قرآن حج را از شعائر الهی معرفی نموده و ماه‌های برگزاری حج را معین کرده است. بر اساس آیه ۲۷ سوره حج، حضرت ابراهیم(ع) مأمور شد حکم حج را به مردم ابلاغ کند.
روایات بسیاری از امامان معصوم(ع) به حج پرداخته‌اند. دو کتاب وسائل الشیعه و مستدرک الوسائل بیش از ۹۱۵۰ حدیث درباره جایگاه و احکام حج نقل کرده‌اند که نشان‌دهنده اهمیت آن در دین اسلام و فراوانی احکام آن است. امام صادق(ع) در روایتی، حج را برتر از روزه و جهاد، بلکه هر عبادتی به جز نماز برشمرده است
پیش از اسلام
حجْ سنت ابداعی اسلام نیست؛ بلکه بنابر روایات، برخی از پیامبران پیش از اسلام، طوافِ کعبه انجام داده‌اند. حتی مشرکان مکه نیز پیش از اسلام به حج و طواف کعبه می‌پرداختند و سنت‌های خاص خود را داشتند که اسلام برخی از آنها را تأیید نکرد؛ همچون طواف عریان و تغییر روزهای حج. برخی ادیان الهی و غیر الهی نیز مناسکی همچون حج مسلمانان داشته‌اند. یهودیان تا زمان بقای معبد سلیمان موظف به حضور در آنجا در سه عید معیّن بودند
حکم، اقسام و مناسک
رفتن به سفر حج -با فراهم شدن شرایط و استطاعت آن- یک بار بر هر مسلمان، واجب است.
حج را به سه قِسم تقسیم کرده‌اند: حج تَمتُّع، حج قِران و حج اِفراد. حج تمتّع بر خلاف حج قِران و حج اِفراد وظیفه کسانی است که در فاصله شانزده فرسخی (حدود ۸۸ کیلومتری) مکه یا دورتر سکونت دارند.
مناسک یا همان اعمال حج تمتع دو بخش دارد: عُمره تمتع که دارای پنج عمل و حج تمتع (در معنی خاص آن) که دارای سیزده عمل است.
فلسفه حج
برای حج ظاهر و باطنی معرفی شده است. ظاهر حج را مجموعهای از اعمال دانسته‌اند که «مناسک حج» نامیده می‌شود؛ اما در ورای این ظاهر، باطنی نیز تبیین شده که اسرار بسیاری در آن نهفته و برخی معتقدند حقیقت حج را باید با توجه به اسرارش تحلیل و بررسی کرد.
از مهم‌ترین فلسفه‌های حج که بسیار بر آن تأکید شده، رسیدن به حقیقت توحید و یکتاپرستی است. ائمه معصوم دستور داده‌اند پیش از آغاز حج، باید دل را از هر آنچه غیر خداوند است، خالی کرد و تمام امور خود را به خداوند سپرد. امام باقر(ع) حج را مصداق آیه «فَفِرُّوا إِلَى اللَّه؛ پس به سوى خدا بگریزید» دانسته که بنابر آن، حج، خالی‌شدن و فرارکردن از غیر خداوند به سوی خدا است. امام رضا(ع) نیز ترسیدن از خدا، از یاد نبردن او، و به غیر او امید نداشتن را از فلسفه حج برشمرده است. محمدحسین غروی اصفهانی (۱۲۹۶-۱۳۶۱ق) از فقیهان شیعه، در این باره چنین سروده است:
| گهی به کعبه جانان سفر توانی کرد | که در منای وفا ترک سر توانی کرد |
برخی منابع حدیثی گفتگویی میان امام سجاد(ع) و شخصی با نام شِبْلی را نقل کرده‌اند که در آن امام سجاد(ع) حقیقت و معنای باطنی اعمال حج را بیان می‌کند. در بخشی از این گفتگو، وقتی امام سجاد(ع) از اِحرام‌بستن شبلی اطلاع می‌یابد، این عمل را ظاهری می‌داند و توجه شبلی را به باطن اِحرام می‌کشاند: «آیا در آن موقع تصمیم گرفتی لباس گناه را از تن خود بیرون کنی و لباس طاعت بپوشی؟ ... آیا به هنگام برهنه‌شدن از لباس دوخته‌ات، توجه داشتی که از ریا و نفاق و انجام امور شبهه‌ناک دوری کنی؟ شبلی: خیر. ... امام سجاد(ع): بنابراین نه در میقات رفته‌ای و نه از لباس دوخته، خلاص شده‌ای». امام سجاد(ع) همچنین در ادامه این گفتگو به بیان جنبه‌های درونی اعمال حج پرداخته است.
البته در بحث فلسفه حج، علاوه بر توحید، به ابعاد دیگر حج همچون وحدت مسلمانان، آثار اجتماعی، آثار سیاسی توجه شده است.
منصب‌ها در حج
پیش از اسلام منصب‌هایی برای اداره امور کعبه و حاجیان وجود داشت؛ از جمله:
- رفادت: تهیه آذوقه برای حاجیان نیازمند، که قریش مسئولیت رسیدگی و تأمین آن را بر عهده داشت.
- سِدانت: سدانت کعبه را به معنای خدمت به کعبه و تولیت امور آن، از جمله کلیدداری و باز و بسته کردن در کعبه دانسته‌اند. که به بنی‌عبدالدار سپرده شده بود.
- سقایت: آب‌رسانی به حاجیان، که عباس عموی پیامبر عهده‌دار آن بود.
پس از فتح مکه، پیامبر(ص) دو مسئولیت سدانت و سقایت را باقی گذاشت و مسئولیت رفادت و توجه به نیازمندان را تحت عنوان جدید «امیر الحاج» به «عَتّاب بن اَسید بن اَبی‌الْعِیص» سپرد، که البته از بیت‌المال تأمین می‌شد. پس از پیامبر نیز خُلفا و حکومت‌ها افراد مختلفی را به امارت حج گماردند.
امروزه با توجه به جمعیت حاجیان و نیازمندی‌های جدید، در عربستان مسئولیت‌های مختلفی برای انجام فریضه حج، تحت مجموعهای با عنوان وزاره الحج و العمره قرار داده شده است.
تعداد زائران
تعداد حاجیان در حج تَمتُّع و عمره مفرده متفاوت است. از آنجا که حج تمتع سالی یک بار و در روزهای محدود و خاصی انجام می‌شود و به جهت ازدحام در آن، دولت عربستان محدودیت‌ها و سهمیه‌هایی را برای کشورها قرار داده است. ولی عمره مفرده زمان خاصی ندارد؛ بنابراین تعداد نفرات بیشتری را شامل می‌شود.
حج ۱۴۰۲
نخستین کاروان‌های حج ایران بامداد چهارشنبه، سوم خردادماه ۱۴۰۲ با بدرقه نماینده ولی فقیه در امور حج و زیارت و جمعی از مسؤولان راهی عربستان شدند.
سیدعباس حسینی ـ رییس سازمان حج و زیارت ـ گفت: سازمان حج و زیارت و سازمان هواپیمایی با کمک و همکاری یکدیگر در بازه زمانی حدود یک ماهه از ۲۱ ایستگاه پروازی کار انتقال حجاج به عربستان را انجام می‌دهند و برنامه‌ریزی دقیقی برای انتقال و بازگشت زائران صورت گرفته است.