کلیات

بقعه امامزاده قاسم مربوط به دوره صفوی است و در شهرستان شمیرانات، در مجاورت کوهستان شمیران واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۸ فروردین ۱۳۵۱ با شمارهٔ ثبت ۹۰۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

برخی از علما گفته‌اند این مکان مدفن سر قاسم بن حسن که در کربلا کشته‌شده هم هست و فاضل دربندی در مقتل اسرار الشهادة این موضوع را اثبات کرده است و حتی محلی ها هم بر این باور هستند تا جایی که وقتی زیارت نامه‌ امامزاده را فقط برای قاسم ثانی نوشتند، برخی از مردم آن محل اعتراض‌هایی کردند اما هنوز روی سنگ قبر و درب ورودی و کاشی‌ها نام قاسم بن حسن هست و اگر روز ششم محرم که متعلق به قاسم بن حسن است به این امامزاده بروید می‌بینید که ضریح را گلباران می‌کنند به یاد مراسم عزاداری روز ششم محرم که متعلق به قاسم بن حسن است و طبق گفته‌ها و باورها اینجا هم مدفن سر قاسم بن حسن که در کربلا کشته‌شده است و هم مدفن قاسم ثانی فرزند حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی‌طالب.

امامزاده قاسم همچنین منطقه‌ای است در شمال تجریش که در دامنه رشته کوه البرز و در ارتفاع ۱۷۰۰ متری قرار دارد.

امامزاده قاسم در شهر تهران و در شمال منطقه شمیران و در روستای قدیمی «دژ علیا» واقع است. بنای اصلی امامزاده برجی هشت ضلعی است که هر ضلع آن از داخل ۲/۲۵ متر عرض دارد و از آجر ساخته شده‌است. این بقعه امروزه دارای صحن، ایوان، رواق و گنبد کاشی‌کاری است. اصل بنای بقعه را از قرن هفتم هجری دانسته‌اند. در زمان شاه تهماسب صفوی صندوقی با تاریخ ۹۶۳ هـ. ق بر روی مرقد نهاده شد.

ساختمان اصلی بقعه در زمان فتحعلی شاه قاجار توسعه یافت و ایوان بزرگ فعلی در طرف قبله بنا شد. بیرون بقعه و در گوشه جنوب غربی بنای قدیم، هنوز طاق نماها و رومی‌های عهد صفویه مشهود است. گنبد بیرونی بنا پیازی شکل است و ساقه آن با پوششی از کاشی خشتی با نقوش هندسی و خطوط کوفی بنایی تزیین شده‌است. صندوق امامزاده در سال ۹۶۳ هـ. ق در سی و سومین سال پادشاهی شاه تهماسب صفوی روی مرقد نصب شد.

پیشینه و آوردن سر قاسم بن حسن به این مکان

طبق معتبرترین نظرات، این امامزاده، قاسم بن حسن بن زید بن حسن مجتبی می‌باشد که دختر او به نام خدیجه به همسری عبدالعظیم حسنی در می‌آید. این امامزاده که مانند بسیاری دیگر از سادات و علویان تحت تعقیب مأموران بنی امیه و بنی عباس قرار داشته‌است، به سمت کوه‌های البرز که مکان امن مناسبی بود عزیمت می‌کند و پس از درگذشت، در منطقه بالادژ (که بعدها به نام وی، امامزاده قاسم نامیده شد) دفن می‌شود.

به گفته‌ی ابومخنف (درگذشت ۱۵۷ق) و فاضل دربندی(درگذشت ۱۲۸۶ق) و حبیب‌الله شریف کاشانی (درگذشت ۱۳۴۰ق) و محمد جعفر روضه خوان تبریزی در کتاب های <بحرالانساب> که ابومخنف در این کتاب زندگی نامه‌ی امامزادگان در ایران را نوشته است و توضیح داده است، و در مقتل‌</اسرارالشهادة>،<جواهرالایقان و سرمایه‌ی ایمان> و مقتل تذکرة الشهداء و بحرالمصائب در کنار بدن قاسم بن حسن بن زید بن حسن مجتبی سر قاسم بن حسن هم به تهران آورده شد، پس از گذارندن مصائب کثیر سپس در امامزاده قاسم بن حسن دفن شد.

روایت را اینگونه نقل کرده اند:

در نوزدهم محرم یا دهم صفر، فرمانده لشکر ری به عمر بن سعد گفت که ما چندماه است که از خانه و کاشانه دوریم، اینک اجازه بده تا یکی از سرهای کشتگان کربلا را با خود بطرف ری ببریم و نشان دهیم که دشمن یزید را کشته و از ایران هدایا بفرستیم. عمرسعد قبول کرد و از میان سرها، سر قاسم را انتخاب نمود. این انتخاب به خاطر این بود که روز عاشورا، قاسم با زبیده بنت حسین ازدواج کرد و زبیده خاتون دختر شهربانوی دوم از نسل یزدگر پادشاه ایران بود، و قاسم، داماد ایرانی‌ها شد، فلذا سر او را برای تحقیر ایرانیان فرستاد. بالاخره لشکر ری به همراه سر قاسم به طرف ایران راه افتاد و ده روز بعد به ری رسیدند، تا یک هفته در میادین اصلی شهر با چوب و سنگ به سر میزدند که شب ها سر را نزد پیرزنی امانتدار در محله‌ دربند تهران میسپردند، در شب جمعه که پیرزن برای نماز شب آماده میشد، ناگاه نورهایی را دید که از آسمان به طرف سر می‌آیند، جلو آمد و دید که زنانی از نور آمده اند، و سر در بین زمین و آسمان بالا آمد و صحبت میکند، یکی از آن مخدرات گفت مادرجان خدیجه نگاه کن که با پسرم قاسم چه کردند، پیرزن فهمید که فاطمه زهرا آمده، خودش را به پاهای او انداخت و طلب بخشش کرد و گفت: من نمیدانستم صاحب سر کیست، فاطمه او را بخشید و رفت. زن تصمیم گرفت دیگر سر را به آن ها ندهد و شیعیان را خبردار کرد، پس سر را شستشو داده و در محل فعلی امامزاده قاسم بن حسن دربند تهران، دفن نمود و بعد دعا کرد: خدایا من طاقت مقابله با این کافران را ندارم، و الان جان من را بگیر، دعایش مستجاب شد و از دنیا رفت و در همان محل دفن گردید، صبح، دشمنان آمدند و بعد از فهمیدن ماجرا با شیعیان آن‌جا جنگیده و بسیاری را کشتند.

تاریخچه بقعه

مورخین، اولین بقعه آبرومند که بر مزار این امامزاده ساخته شده را به عضدالدوله دیلمی در سال ۳۷۰ هجری قمری نسبت می‌دهند. بعدها این بقعه گسترش پیدا می‌کند.

در زمان شاه طهماسب اول صفوی ایوانی در مشرق بقعه اضافه می‌شود و یک صندوق چوبی روی قبر امامزاده قرار می‌گیرد و گویا زیر صندوق فعلی قرار دارد و بر روی صندوق چوبی حک شده است: قاسم بن الحسن بن علی بن ابی‌طالب.

در زمان فتحعلی شاه قاجار این بقعه توسعه پیدا کرد و ایوانی رو به جنوب ساخته شد و ایوان شرقی تبدیل به رواق حرم شد. سپس گنبد کاشی‌کاری شده‌ای نیز بر فراز بارگاه احداث کردند و مرمت‌هایی نیز به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار انجام گرفت.