کلیات

با پیشنهاد شورای نامگذاری و بر اساس مصوبه اعضای سومین دوره شورای شهر گرگان در سال 89 بود كه 20 شهریور هر سال به عنوان سالروز تغییر نام استرآباد به گرگان در سال 1316 خورشیدی، روز گرگان نام گرفت.
 نامگذاری روز بیستم شهریور به نام شهر گرگان را فرصتی برای معرفی گذشته این خطه از ایران دانست و گفت: باید از این امتیاز منحصر به فرد با برنامه ریزی به خوبی بهره برداری شود.
رحمت الله رجایی معتقد است: تاریخ گرگان نشانگر این است كه این سرزمین از هویت و تاریخ كهن برخوردار بوده است؛ تاریخی كه گاه می توان آن را عصر اساطیر یاد كرد.
وی با اشاره به تاریخ و فرهنگ غنی و زیست مفاخر بسیار ارزشمند با عنوان استرآبادی در گرگان گفت: بزرگداشت روز گرگان را نباید فقط بر عهده شورای اسلامی و شهرداری گذاشت بلكه در این راه به همراهی و مشاركت مسئولان همه دستگاه ها و نهادها نیاز مبرم وجود دارد.
به گفته وی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان باید در همراهی و مشاركت دستگاه ها، نهادها و سازمان ها پیشقدم شود تا گرگان در سطح ملی معرفی شود.
وی همچنین بر انجام فعالیت ها در جهت معرفی هویت شهر گرگان بر پایه مسایل علمی از سوی برگزار كنندگان بزرگداشت روز گرگان تاكید دارد.
یك مدرس دانشگاه های استان گلستان نیز با اشاره به جایگاه تاریخی و فرهنگی گرگان به خبرنگار ایرنا گفت: انتخاب بیستم شهریور به نام گرگان نباید فقط به یك روز اكتفا شود بلكه این روز را منسوب به همه روزهای سال بدانیم تا از این فرصت در افزایش مشاركت در معرفی این خطه و توسعه آن بیشتر استفاده شود.
مجید دهنوی خلجی افزود: بافت قدیم و تاریخی گرگان دارای سبك معماری خاص همواره به عنوان یك فرصت تلقی می شود كه از این محل با جذب توریست و گردشگر ضمن اینكه تاریخ گرگان در معرض دید و قضاوت عموم قرار می گیرد به لحاظ اقتصادی هم كسب درآمد می شود و روز گرگان فرصت را برای معرفی و توسعه این خطه برای برنامه ریزی و عملیاتی كردن آن فراهم كرده است.

موقعیت جغرافیایی و جمعیتی گرگان
گرگان واقع در بخش جنوبی استان گلستان از شمال به آق قلا و بندرتركمن، از جنوب به استان سمنان، از شرق به علی آباد و از غرب به كردكوی محدود می شود.
وسعت شهرستان گرگان 8 /1615 كیلومتر مربع معادل 91/ 7 درصد از مساحت استان گلستان است كه طبق تقسیمات كشوری از دو بخش مركزی و بهاران و چهار شهر گرگان، سرخنكلاته، جلین و قرق، پنج دهستان و 98 روستا تشكیل شده است.
طبق سرشماری نفوس و مسكن سال 95 شهرستان گرگان دارای 480 هزار و 541 نفر جمعیت معادل 25.71 درصد جمعیت استان گلستان است و به عنوان پرجمعیت ترین شهرستان استان گلستان به شمار می رود.
بیشتر جمعیت شهر گرگان پارسی زبان هستند و اقوامی چون گرگانی ها، سادات استر آبادی، مازنی ها، بلوچ ها، سیستانی ها، آذری ها، تركمن ها، قزاق ها و برخی اقوام از استان های سمنان و خراسان بزرگ در آن سكونت دارند.
از لحاظ ویژگی های طبیعی، گرگان دارای سه ناحیه جلگه ای، كوهپایه ای و كوهستانی می باشد كه نقاط جنوبی این شهرستان اقلیم كوهستانی و نواحی شمالی آن اقلیم نیمه مرطوب دارند.

تاریخ گرگان
شهر تاریخی گرگان كه قدمتی افزون بر پنج هزار سال دارد و در دوره زرتشیان بنا شده است و تا قبل از سال 1316 هجری خورشیدی نام استرآباد داشت و از آن پس به گرگان تغییر و شهرت یافت.
این شهر تاریخی در زمان سلطنت شاهان قاجار كه گفته می شود، آغا محمدخان قاجار نیز در این شهر زاده شده و حتی خانه تولد و نخستین مكان حكومتی و دولتی این شاه قاجاریه هنوز موجود است، یكی از ولایات 12 گانه ایران بود.
در زمان حكومت قاجاریه كشور ایران به چهار ایالت و 12 ولایت تقسیم شده بود كه استرآباد یكی از ولایات آن بود و خود به چند بلوك بنام های 'انزان، سدن رستاق، استراباد، شاهكوین و ساور، دهات ملك، كتول، فندرسك و رامیان و كوهسار' تقسیم شده بود كه هر یك از این بلوك ها را یك نایب حكومت زیر نظر حكمران استرآباد یعنی سردار رفیع یانسری كه یكی از رجال حاكم در زمان قاجار بود، اداره می كرد.
استرآباد در این برهه از زمان پایگاه اصلی طایفه قاجار بود و بدلیل وجود شمار زیادی مسجد، آرامگاه مذهبی و مدارس دینی در آن، دارای اهمیت مذهبی شد به گونه ای گه دارالمومنین لقب گرفت.
اهمیت و مركزیت سیاسی و مذهبی این شهر سبب شد تا زبان گرگانی قبل از آغاز سده بیستم میلادی، زبان و گویش گرگانی جای خود را به زبان فارسی بدهد.

بافت تاریخی شهر گرگان
بافت تاریخی شهر گرگان با مساحتی افزون بر 150 هكتار سومین بافت با ارزش و دارای سبك معماری پس از یزد و اصفهان است، بافت تاریخی این شهر در 24 شهریور سال 1310 خورشیدی به عنوان چهل و یكمین اثر تاریخی كشور در فهرست آثار میراث ملی ایران به ثبت رسید كه محدوده آن منطبق بر محدوده قاجاری شهر استرآباد است.
شهر گرگان (استراباد) در دوران قاجار دارای محله بزرگ بنام های 'سر پیر، درب نو، سر چشمه، میخچه گران، نعل بندان، سبزه مشهد و میدان' بود كه هر محله دارای چند محله فرعی مثل پاسرو، میركریم، دوشنبه ای، شیركش، باغ شاه، دباغان، شاهزاده قاسم بودند. محله ها و محلات فرعی شهر گرگان هنوز هم به همین نام ها وجود دارند و بیشتر مساجد، تكیه ها و زیارتگاه ها و مكان های مذهبی شهر در این محلات قرار دارند و امروز بافت قدیم و معماری سنتی و تاریخی این شهر، بخش عمده ای از میراث فرهنگی آنرا تشكیل می دهند ضمن اینكه قزاق محله نیز از محله های قدیمی گرگان بشمار می رود.
بافت قدیم استرآباد متشكل از پنج دروازه بود كه این دروازه ها محل تقاطع راه های مختلف بودند، دروازه شرقی به طرف بسطام و خراسان، دروازه فوجرد یا سبزه مشهد به طرف گرگان قدیم، دروازه جنوبی بنام چهل دختران به طرف كوهستان، دروازه مازندران به طرف طبرستان (مازندران) و دروازه دنكوان كه رفت و آمدی درآن صورت نمی گرفت.
همچنین هر كدام از محله های فوق علاوه بر بازار و بازارچه، دارای مسجد یا تكیه، حمام، مدرسه و آب انبار اختصاصی بودند كه كم و بیش تا امروز شكل خود را حفظ كرده است.
در زمان حاضر و از بناهای شهر قدیم گرگان بنای امامزاده نور واقع در كوی بازار نعلبندان و بنای مسجد گلشن در كوی درب نو و نیز چند تكیه در نقاط مختلف شهر باقی مانده است.

 تغییر نام استرآباد به گرگان
در سال 1316 خورشیدی به پاسداشت نام تاریخی گرگان این اسم بر روی شهر استرآباد نهاده شد، در زبان پهلوی منطقهٔ گرگان را وُركان یا وِركانه و در زبان یونانی هیركانیا و در زبان عربی جرجان می گفتند.
به اعتقاد اغلب پژوهشگران كلمه استرآباد از دو لفظ استر و آباد تشكیل شده و استر به معنای ستاره و آباد به معنای عمارت است. در زمان زرتشت كه ایرانیان ستاره ها را مظهر نور مقدس می دانستند این شهر را بنا كرده و این نام را بر آن نهادند.
خواجه ابوالحسن بیهقی در تاریخ خود از این شهر به لفظ استارباد یاد كرده است چنانكه نام كتاب معروف دكتر منوچهر ستوده یعنی 'از آستارا تا استارباد' برگرفته از همین نوشتار می باشد.
در كتاب از آستارا تا استارباد نوشته دكتر منوچهر ستوده آمده است، بنای استرآباد را گرگین میلاد بنا كرده، گرگان كنونی تا سال 1316 استارآباد یا استرآباد نام داشت كه نام شهری بود تاریخی در منطقه ای كه هم اینك شهر گرگان در حوزه آن قرار دارد، از این شهر امروزه تنها تپه ای تاریخی درون شهر گرگان به نام قلعه خندان كه به احتمال زیاد ارگ استرآباد در حدود 3000 سال پیش بوده باقی مانده و باقی قسمت های شهر در اثر سیلاب های مكرر و توسعه شهر كنونی گرگان در طول تاریخ از میان رفته است.
از سوی دیگر تصویری كه یكی از سیاحان از این منطقه در حدود سال های 335 ارایه می دهد گویای آن است كه استرآباد و گرگان دو شهر به طور كامل مجزا بوده اند. در این خصوص باید گفت كه امروز بافت تاریخی گرگان با مساحت حدود 150 هكتار سومین بافت با ارزش و دارای سبك معماری پس از شهرهای یزد و اصفهان است و وسیع ترین بافت تاریخی شمال ایران به شمار می رود. بافت تاریخی شهر گرگان در سال 1310 خورشیدی در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسید و محدوده آن منطبق بر محدوده قاجاری شهر استرآباد است.
شهر گرگان (استرآباد سابق) در دوران قاجار محلات بزرگی به نام های سرپیر، دربنو، سرچشمه، میخچه گران، نعلبندان، سبزه مشهد و میدان داشت كه دارای چند محله فرعی از جمله پاسرو، میركریم، دوشنبه ای، شیركش، باغشاه، دباغان و شاهزاده قاسم بوده اند.
هر كدام از محله های مزبور علاوه بر بازار و بازارچه دارای مسجد یا تكیه، حمام، مدرسه و آب انبار اختصاصی بوده اند كه كم و بیش تا به امروز شكل خود را حفظ كرده و به نظر می رسد كه محله میدان قدیمی تر و مربوط به زمان های اولیه شكل گیری شهر باشد گرگان همچنین از مهم ترین مناطق در زمینه پژوهش ها و كاوش های باستان شناسی بوده بطوری كه در كتاب مقدس وندیداد اوستا، گرگان به عنوان نهمین سرزمین مقدس كه اهورامزدا آفریده، ذكر شده است.
آثار به دست آمده از تورنگ تپه واقع در 19 كیلومتری شرق گرگان كنونی و شاه تپه واقع در 16 كیلومتری غرب آن نشان از حضور و توقف انسان در حدود 5000 سال قبل و در دوره نوسنگی دارد.
نخستین كاوش ها در حدود سال 1841 (میلادی) در زیر تپه ای مصنوعی در نزدیك شهر گرگان انجام و خزانه معروف استراباد در آن كشف شد، كارشناسان برخی از اشیای موجود در این خزانه را كه شباهت بسیار با كشفیات تپه حصار دامغان داشته متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد (نزدیك به 5هزار سال پیش) دانسته اند.
در اواخر سده 19 در محلی به نام خرگوش تپه در نزدیكی گرگان امروز (در قسمت شمال شهر) نیز تحقیقاتی انجام شد و در سال 1931 میلادی یك گروه آمریكایی از دانشگاه پنسیلوانیا به روستای معروف تورنگ تپه در 20 كیلومتری شرق گرگان رفته و به كاوش و بررسی پرداختند و آثاری ارزشمند از تمدن قدیم در این منطقه یافتند. دو سال بعد هم در سال 1933 میلادی یك گروه باستان شناسی سوئدی به منطقه گرگان آمدند و پس از مطالعه حوزه رودخانه قره سو یا سیاه آب در شمال گرگان اعلام كردند بیش از 300 تپه تاریخی در این منطقه وجود دارد كه یكی از آن ها شاه تپه بزرگ یا اسلام تپه است كه در 15 كیلومتری شمال غربی گرگان قرار دارد.
در دوره ساسانیان دیوار تدافعی بزرگی در این منطقه به نام دیوار بزرگ گرگان ساخته شد كه از سوی باستان شناسان انگلیسی به مار سرخ شهرت یافته است. این دیوار بزرگ در سده 5 میلادی تكمیل شد و بیانگر صنعت پیشرفته تدافعی آن دوران است.
علاوه بر این وجود حكیمان، ادیبان و دانشمندان بزرگی از جمله ابوسعید گرگانی شاعر خوش ذوق اوایل قرن 6 هجری، حكیم میرداماد، حكیم لامعی گرگانی، فخرالدین اسعد گرگانی (داستان سرای بزرگ قرن 5 هجری)، ابن شرفشاه حسینی (فیلسوف و عالم)، هلال جغتایی استرآبادی (شاعر و پارسی گوی سده 9 هجری)، سید اسماعیل جرجانی (پدر علوم آزمایشگاهی)، فخرالدین محمد سماكی استرآبادی (از علما و فقها و متخلص به كوهسار)، نظام الدین استرآبادی (از قصیده سرایان عصر تیموری و صفوی) و ابن حسام استرآبادی (شاعر قرن هفتم و معاصر سعدی) نیز نشان دهنده لزوم نامگذاری روزی برای شهر گرگان است. با وجود چنین سرمایه های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی از دیار گرگان نامگذاری یك روز به نام آن و برگزاری آیین های فرهنگی در این روز با مشاركت مردم یك اقدام فرهنگی از سوی اعضای سومین دوره شورای اسلامی شهر گرگان بود كه علاوه بر تحكیم بنیان های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی به طور قطع می تواند نقش به سزایی در استفاده از این ظرفیت ها در توسعه شهر باشد.
امروز گرگان با داشتن چنین ویژگی های ممتازی و در پی آن نامگذاری بیستم شهریور از سوی اعضای سومین دوره شورای اسلامی این شهر در سال 1389 بهترین فرصت را فراهم كرده است تا داشته های این خطه به جامعه اعم از داخل و خارج از كشور معرفی و موجب تقویت اقتصاد منطقه گردد.