کلیات
آواز افشاری یکی از آوازهای موسیقی ایرانی است و از متعلقات دستگاه شور دانسته میشود. این آواز بر محوریت دستگاه شور است اما نت ایست آن درجهٔ دوم شور است و نت شاهد آن درجهٔ چهارم شور است. درجهٔ پنجم شور نت متغیر است و درجات ششم و هفتم در درآمد افشاری نقشی ندارند اما در برخی گوشههای آن حائز اهمیت میشوند. آواز افشاری آوازی نسبتاً مستقل از دستگاه شور است.
نام افشاری به ایل افشار اشاره دارد. اهمیت افشاری در طول تحولات ردیف افزایش یافتهاست. از مهمترین گوشههای آن میتوان به درآمدهای متعدد، بیات راجه، رُهاب، مسیحی، نهیب، و مثنویپیچ اشاره کرد. آواز افشاری اشتراکاتی با دستگاههای نوا و ماهور و آوازهای بیات اصفهان، ابوعطا و بیات ترک دارد. به لحاظ احساسی، افشاری دارای حالتی «مالیخولیایی» و متأثرکننده و مناسب برای مناجات دانسته شدهاست.
تاریخچه
نام افشاری به ایل افشار اشاره دارد که از اقوام ترک آذربایجانی هستند. افشاری در ردیفهای قدیمیتر (نظیر ردیف میرزاعبدالله) اهمیت کمتری داشته و مدت اجرای آن کمتر از ۵ دقیقه بوده اما در ردیفهای جدیدتر اهمیت بیشتری پیدا کرده، چنانکه اجرای آن به راحتی تا ۳۰ دقیقه نیز ادامه مییابد و حتی در اجرای ردیف توسط نورالدین رضوی سروستانی آواز افشاری ۴۵ دقیقه طول کشیدهاست.
تحلیل ردیف
آواز افشاری، برخلاف برخی دیگر از متعلقات دستگاه شور، نسبتاً مستقل است چنانکه مُد و فرود مخصوص به خودش را دارد (و به محور اصلی شور فرود نمیکند). با این حال، به عقیدهٔ هرمز فرهت از آنجا که گوشههای پایانی افشاری به محور اصلی دستگاه شور پردهگردانی میکنند، افشاری غالباً جزو متعلقات دستگاه شور طبقهبندی میشود (و نه به عنوان یک دستگاه جداگانه). نت خاتمه در افشاری، درجهٔ زیرپایه (یکی قبل از نت پایهٔ) شور است اما به ندرت استفاده میشود. نت پایهٔ شور نیز بهطور کلی در آن فاقد اهمیت است و میتواند کلاً اجرا نشود. درجهٔ دوم شور نت ایست افشاری است و تقریباً تمام جملههای موسیقی به این نت ختم میشوند؛ تأکید روی این درجه در ملودیهای افشاری متداول است. درجهٔ سوم شور نقشی گذرا دارد اما درجهٔ چهارم شور نت شاهد افشاری است و از اهمیت بالایی برخوردار است. این درجه گاهی به عنوان نت آغاز افشاری نیز به کار گرفته میشود. درجهٔ پنجم شور در افشاری نت متغیر است و در مسیر بالارونده گاه یک ربع پرده زیرتر میشود. درجات ششم و هفتم شور در درآمد افشاری کمتر مورد توجه هستند اما در برخی گوشههای افشاری این درجات حائز اهمیت میشوند و زمانی بیشتری صرف آنها میشود.