کلیات
حمام فین در باغ فین کاشان است. این حمام قدیمی به‌دلیل قتل میرزا تقی‌خان امیرکبیر، صدراعظم ناصرالدین شاه قاجار مشهور است.
میراث جهانی یونسکو بنای حمام فین را در ۱۵ آذرماه سال ۱۳۱۴ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رساند. در پی تلاشی چندساله، یونسکو نیز در سال ۲۰۱۱ میلادی، باغ فین را که حمام فین نیز در آن مجموعه قرار دارد، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت کرد.
تاریخچه
این حمام تاریخی در دوران صفویه ساخته شد و شامل دو حمام (کوچک و بزرگ) است و در محوطه باغ فین کاشان قرار دارد. حمام کوچک در دوره صفویه و حمام بزرگ در دوره قاجار (در دوران فتحعلی شاه) ساخته شد. دلیل ساخت این حمام، استفاده بزرگان و فرماندهان درباری بود و به همین دلیل از معماری فوق‌العاده زیبایی برخوردار است.
در هر دو حمام بخش هایی از جمله ورودی، آبنما، رختکن (سربینه)، خزینه و گرم خانه به چشم می خورد. از این نظر می توان گفت هر دو حمام شباهت زیادی به هم دارند و فقط از نظر وسعت با یکدیگر متفاوت هستند.
آنچه باعث شهرت این حمام ها شده است، استفاده از کانال های مخصوص برای عوض کردن آب حمام است. این کانال ها هنوز هم مثل گذشته دور کار می کنند. همچنین برای ساخت این دیوار ها از عایق رطوبتی استفاده شده است. به طوری که یک لایه آهک، ساروج و ماسه را ترکیب کرده و روی دیوار ها زده اند. این لایه مانع از هدر رفتن گرمای حمام به بیرون می شد.
همچنین آب این حمام از چاه تأمین می شد که لوله کشی دارد. این حمام به نحوی ساخته شده که به محض نیاز به آب بتوانند از کانال آب دریافت کنند. لوله‌کشی این حمام حتما توجه شما را به سمت خودش جلب می کند.
این حمام در سال ۱۳۴۴ مرمت شد و اکنون هر دو حمام از جمله جاذبه های گردشگری بزرگ در شهر کاشان محسوب می شوند.
معماری
در هریک از حمام‌ها، قسمت‌هایی شامل ورودی، گرمخانه، آبنما، خزینه، محل نظافت و سربینه (رختکن) به‌چشم می‌خورَد. کانال‌هایی جهت تعویض آب خزینه‌ها و حوضچه‌ها در کف حمام‌ها وجود دارد. دیوار حمام‌ها با عایق رطوبتی مخصوص (ماسه، آهک یا ساروج) پوشانده شده‌است. این حمام دارای دالان‌ها و راهروهای زیادی است و معماری زیبایی دارد.
بخش‌های مختلف حمام فین
حمام فین کاشان از بخش‌های مختلفی تشکیل شده که هرکدام بنا به‌دلیل خاصی به این حمام زیبا اضافه شده است.
حمام کوچک
حمام کوچک در دوره صفویه و هم‌زمان با ساخت بنای اولیه باغ فین کاشان ساخته شده است. این حمام به‌منظور استفاده خدمه ساخته شده و تفاوت اصلی آن با حمام بزرگ در سبک معماری، ابعاد و کاربری آن است. ازجمله مهم‌ترین بخش حمام کوچک محلی است که در آن امیرکبیر به قتل رسیده است.
حمام بزرگ
حمام بزرگ که در زمان فتحعلی شاه قاجار ساخته شده مثل یک اثر تاریخی بزرگ است که در آن نمونه‌هایی زیبا از معماری دوره قاجار را می‌توانید ببینید. حمام بزرگ که به آن حمام سلطنتی هم می‌گویند در واقع حمامی بوده برای بزرگان دربار قاجار.
شاید آن‌ها در شأن خودشان نمی‌دیدند که در حمامی که سلطان دیگری ساخته استحمام کنند؛ شاید هم ابعاد و اندازه حمام کوچک را در مقایسه با مقام بالای خود خیلی کوچک می‌دیدند. به‌هرحال فتحعلی شاه قاجار خودش مسقیما دستور ساخت حمام بزرگ را صادر کرد و معمار و طراح هم تا می‌توانستند سنگ تمام گذاشتند.
در این حمام هم مانند حمام فین کوچک، قسمت‌هایی شامل ورودی، گرمخانه، خزینه، آبنما، محل شست‌وشو و سربینه یا رختکن ساخته شده است. این حمام زیبا ستون‌های مرمرینی به‌رنگ زرد دارد که سرستون‌های آن گچی بوده و با نقش‌ونگارهای دوره قاجار تزیین شده است. با وجود این‌همه تزیین و نقش‌ونگار، انتظار ندارید که اینجا حمام باشد. ظاهر زیبای آن بیشتر شبیه رستوارن‌های سنتی الان است!
جالب است بدانید که حمام بزرگ دو سربینه دارد که سربینه اول یا رختکن اول به ورودی نزدیک‌تر است. در انتهای سربیه سکویی قرار گرفته و بخاری دیواری دارد. در سربینه اول نورگیرهای مشبکی قرار گرفته است که فضا را به‌خوبی روشن می‌کنند. این دریچه‌های مشبک سفالی به‌سمت باغ بوده و از میان فضای خالی آن‌ها می‌توانید درختان باغ فین کاشان را ببینید که به دست باد سپرده شده و در حال رقص است. نمای زیبایی برای یک حمام است، نه؟
سربینه دوم یک حوض در وسط و مسیری برای تردد در ضلع شرقی دارد که کف آن پایین‌تر از سطح سربینه است. معماری حمام بزرگ به‌صورتی بوده که برای خروج از حمام اول باید از سربینه دوم و بعد از آن از سربینه اول استفاده کرد.
به این ترتیب بعد از استحمام و خروج از گرمخانه، اول باید پاهای خود را در حوض سربینه دوم بشویید و بعد از آن در هوایی ملایم بدن خود را خشک کرده و در نهایت وارد سربینه اول شوید و لباس‌های خود را بپوشید. علت این نوع طراحی متعادل‌کردن دمای بدن و آماده‌کردن آن برای مواجهه با هوای بیرون از حمام بود.
ورودی
قبل از سربینه یا رختکن ورودی اصلی قرار دارد. این ورودی در اصل مسیری است که برای ورود به سربینه یا رختکن باید طی کنید.
سربینه
سربینه یا رختکن محلی برای تعویض لباس و آماده‌شدن برای ورود به حمام است. همان طور که اشاره کردیم در حمام بزرگ دو سربینه وجود دارد که موارد کاربرد آن قبلاً توضیح داده شده است.
خزینه
خزینه که امروزه به آن حوضچه هم گفته می‌شود، در گذشته محلی برای نظافت و شست‌وشوی افراد بوده است. برای اینکه تصور درستی از خزینه داشته باشید باید بگوییم که مانند حوضچه‌های امروزی آب آن به‌ندرت عوض می‌شده و افراد زیادی در آن خود را می‌شستند. اما درباره حمام بزرگ و کوچک قضیه اندکی متفاوت است چون دالان‌ها و کانال‌هایی برای تعویض آب خزینه در کف حمام تعبیه شده بود و آب این حوضچه تازه به تازه عوض می‌شد.
گرمخانه
گرمخانه اتاقی کوچک است که دمای محیطی کنترل شده داشته و هوای آن در حالت خشک یا مرطوب قرار دارد.
حوضچه و فواره‌ها
در بخش‌های مختلف حمام فین به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی کاشان، حوضچه‌ها و فواره‌هایی وجود دارد که بر زیبایی این مکان اضافه کرده است. این حوضچه‌ها که در کف حمام قرار گرفته است با سیستم آبرسانی مخصوص حمام فین کاشان تغذیه می‌شود.
سیستم آبرسانی
حمام فین کاشان یکی از پیشرفته‌ترین سیستم‌های آبرسانی را دارد. آب لازم برای حمام از طریق یک حلقه چاه فراهم می‌شود. دهانه این چاه در پشت‌بام حمام قرار گرفته و به همین دلیل هم هر روز دو کارگر در شیفت‌های مختلف آب را از چاه کشیده و به جوی آب جلوی چاه می‌ریختند. این جوی آب به خزانه منتقل می‌شد که زیر آن با هیزم و زغال روشن بود. با گرم‌شدن آب داخل خزانه، آب گرم وارد جوی آب شده و به این ترتیب آب سرد و گرم لازم برای استحمام در حمام فین کاشان آماده می‌شد.