کلیات
کاروانسرای سعدالسلطنه به دستور «سعدالسلطنه» حاکم وقت قاجاریه قزوین ساخته شد. ارزشمندترین قسمت این بنا، چهار سوق آن است که از تقاطع قائم دو راسته ایجاد شده و بر فراز آن گنبد بزرگ کاشیکاری شده‌ای قرار دارد.
چهار طرف گنبد را، چهار نیم‌گنبد با رسمی‌بندی و نورگیر فراگرفته‌اند که فضا را بزرگتر نشان می‌دهند.
سرای سعدالسلطنه قزوین که یکی از زیباترین و مشهورترین بناهای تاریخی قزوین است، بزرگترین کاروانسرای سرپوشیده و مرکزتجاری داخلی شهری کشور است که با وسعتی افزون بر ۶/۲ هکتار در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد.
این سازه تاریخی با نام‌های دیگری همچون سرای سعدالسلطنه، سرای سعدیه و بازارچه سعدالسلطنه نیز شناخته می‌شود. علاوه بر این، گفته شده است که کاروانسرا در محل میدان چوگان در دوره صفویه (میدان سعادت) ساخته شده بود و از همین رو به آن سرای سعادت نیز می‌گفتند.
تاریخچه
محمد باقر خان سعدالسلطنه اصفهانی، حاکم وقت شهر قزوین در اواخر دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۳۱۰ هجری قمری بود و با توجه به مراودات اقتصادی فراوان ایران با روسیه و ترکیه دستور داد کاروانسرایی در زمینی به مساحت ۲٫۷ هکتار با حدود ۴۰۰ حجره در شهر قزوین ساخته شود. به همین دلیل این کاروانسرا به کاروانسرای سعدالسلطنه معروف شد و بعد از حدود دو سال با همت دو معمار اصفهانی و دو معمار قزوینی در سال ۱۳۱۲ هجری قمری به بهره‌برداری رسید.
کاروانسرای سعدالسلطنه تا قبل از جنگ جهانی اول، مرکز تجارت و فعالیت بازرگانی شهر محسوب می‌شد؛ اما بعد از تغییرات سیاسی حکومت روسیه، موقعیت خود را بهعنوان پل ارتباطی بازرگانی بین اروپا و آسیا از دست داد و به‌صورت نیمه‌فعال درآمد. برخی از حجره‌های کاروانسرا به‌شکل غرفه‌های تجاری مستقل اداره می‌شد و برخی از آن‌ها کاربری انبار داشت. قسمتی از کاروانسرای سعدالسلطنه نیز به کارخانه آرد سلامت و کارخانه تولید کشمش تبدیل شد و قسمت‌های دیگر بهعنوان کارگاه‌های تولیدی کفش، فرش‌بافی، چوب‌بری و… به کار می‌رفتند. جالب اینکه این سرا تا مدت‌ها بهعنوان «بازار چوب» در میان مردم شناخته می‌شد.
در نهایت در سال ۱۳۷۷ تنها ۱۰ واحد در کاروانسرای سعدالسلطنه فعال بود و این بنای ارزشمند روبه‌ویرانی می‌رفت. سازمان میراث فرهنگی وقت به‌تدریج شروع به خرید حجره‌ها کرد. پس از مدتی این مجموعه از طریق صندوق احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور به سازمان بهسازی و نوسازی شهرداری قزوین واگذار شد تا مورد مرمت قرار گیرد.
سرای تاریخی سعدالسلطنه ابتدا در تاریخ ۱۳۱۶/۹/۱۷ با شماره ثبت ۱۰۲۱ در زیر مجموعه بازار قزوین ثبت شد؛ سپس در مورخ ۱۳۷۷/۵/۱۱ با شماره ۲۰۸۹ به‌صورت مجزا به نام کاروانسرای سعدالسلطنه به ثبت آثار ملی رسید.
بخش های مختلف سرای سعدالسطنه
سرای سعدالسلطنه جزو معدود کاروانسراهای ایران به شمار می‌رود که چندین حمام، سرا، تیمچه، شترخان، راسته، چهارسوق، مسجد، آب‌انبار و… دارد. سرا یا راسته قیصریه، سرای وزیر، سرای سعدیه، گرمابه رضوی و مسجد حاج ملا آقا و شترخان از جمله مهم‌ترین بخش‌های کاروانسرای سعدالسلطنه به شمار می‌روند که به هم پیوسته و در امتداد یکدیگر هستند.
ورودی
ورودی اصلی سرای سعدالسلطنه در خیابان امام خمینی قرار دارد که یک طاق‌نما در دو طرف آن دیده می‌شود. سپس با سقفی فاقد نورگیر مواجه می‌شوید که به‌صورت عرقچین (مدور) ساخته شده است. این ورودی افراد را از خیابان به حیاط اصلی سرای هدایت می‌کند. پس از در ورودی به هشتی می‌رسید که با آجر و کاشی تزیین شده و سقف یزدی‌بندی آن چشم‌نواز است.
حیاط ها
سرای سعدالسلطنه هفت حیاط به نام‌های بهشتیان، نگارالسلطنه، سعدالسلطنه، سعدیه، قهرمانی، شترخان و حیاط خدمات را در خود جای داده است.
-حیاط سعدالسلطنه: وسعت این حیاط به ۳,۰۷۳ متر مربع می‌رسد که ۱,۵۹۳ متر مربع آن فضای باز و مابقی، فضای بسته و نیمه‌باز است. ۳۲ حجره یک طبقه در چهار طرف این حیاط قرار دارند که همه آن‌ها روی سکوهایی با ارتفاع یک متر از کف حیاط ساخته شده‌اند. زیر سکوها، پنجره‌های کوچکی تعبیه شده است تا هوا بین سکوها در گردش باشد و از ایجاد رطوبت در حجره‌ها جلوگیری شود. حجره‌ها دو بخش ایوانچه و پستو دارند. پستو فضای کوچک پشت حجره برای اجناس اضافی و شبیه به انبار است. ایوانچه با تزیینات کاشیکاری و سقف رسمی‌بندی خودنمایی می‌کند. کاروان‌ها به این حیاط می‌آمدند و از آب شرب حوض استفاده می‌کردند. کف ایوان‌ها و راهروهای جلوی حجره‌ها سنگ‌فرش شده و در تقاطع ضلع‌های چهارگانه حجره، دو گوشه ایجاد شده است.
حیاط نگارالسلطنه: این حیاط نیز دارای دو حجره و دو انبار بسیار بزرگ است و در آن از سمت غرب به راسته وزیر گشوده می‌شود. حیاط نگارالسلطنه جایی بود که کاروان‌ها بار خود را در آن می‌گذاشتند و محل را ترک می‌کردند. کسی حق اتراق در این مکان را نداشت و افراد باید شب را در مکانی دیگر می گذراندند. این حیاط در غرب حیاط سعدالسلطنه قرار دارد و مساحت آن به ۱,۴۹۲ متر مربع می‌رسد که ۲۴۴ متر مربع آن فضای حیاط و باقی، فضای بسته و نیمه‌باز هستند.
حیاط قهرمانی: در سمت شرق شترخان، حیاط قهرمانی با وسعت ۱,۸۶۰ متر مربع دیده می‌شود که ۷۰۶ متر مربع آن به فضای باز اختصاص دارد. حیاط قهرمانی طرحی شبیه به حیاط بهشتیان دارد و حجره‌ها در همکف قرار گرفته‌اند. حیاط قهرمانی تنها فضای کاروانسرا است که راه مستقیم به بیرون از مجموعه ندارد. دورتادور حیاط را حجره‌ها در بر گرفته‌اند و انباری در گوشه جنوب شرقی آن تعبیه شده است.
-حیاط خدماتی: این حیاط فاقد حجره است.
-حیاط سعدیه: حیاط دیگری با نام سعدیه در این محل وجود دارد که از شرق به حیاط سعدالسلطنه راه می‌یابد. برخی زیباترین حیاط مجموعه را حیاط سعدیه می‌دانند؛ چراکه تزیینات بیشتری نسبت به سایر حیاط‌ها دارد. این حیاط ۲,۹۰۰ متر مربعی، از دو ایوان در شمال و جنوب تشکیل شده که مزین به آجرکاری و کاشیکاری است. در ضلع شمال شرقی حیاط راهرویی با سقف گنبددار به چشم می‌خورد که گنبد بزرگی در وسط و دو سقف عرقچین (مدور) کوچک‌تر دارد. این بخش دارای ارسی‌های زیبایی است و سقف آن شامل تزیینات آجرکاری و کاشیکاری به‌صورت اشکال هندسی می‌شود. در ورودی حیاط سعدیه چوبی است و روکش فلزی و گل‌میخ‌های تزیینی دارد. ۱۰ حجره دو طبقه در این حیاط قرار گرفته است که تفاوت اساسی آن با حیاط‌های دیگر محسوب می‌شود. انبار بزرگ ستون‌داری در پشت حجره‌های شرقی وجود دارد. حمام سعدیه نیز داخل این حیاط واقع شده است.
-حیاط شترخان: در ضلع جنوبی سرای قیصریه به حیاط شترخان با وسعت ۴,۳۷۸ متر مربع می‌رسید که محل ورود کاروان‌ها بوده است و اگر هوا آفتابی بود، بار خود را داخل حیاط می‌گذاشتند. در ضلع شمالی این حیاط فضای بزرگی با بیش از ۱۰۰ ستون موسوم به بارانداز اصلی وجود دارد که کاروان‌ها در هوای نامساعد، بارها را در آن تخلیه می‌کردند. این فضا بهعنوان اصطبل نیز به کار می‌رفت و حلقه‌هایی برای بستن افسار اسب‌ها بر ستون‌ها تعبیه‌شده بود. در طرف دیگر آن حیاط کوچکی قرار دارد که تامین نور و تهویه هوای بارانداز را انجام می‌داد. کاروان‌ها در این حیاط خستگی در می‌کردند و گاهی شب را به صبح می‌رساندند. در بزرگی در غرب حیاط واقع شده است که به راسته وزیر و روبه‌روی دیوار شمالی مسجد النبی گشوده می‌شود.
-حیاط بهشتیان: بهشتیان نام سرایی در شمال غربی مجموعه است که ورود به آن از سمت شمال سرا و خیابان اصلی و همین طور از سمت شرق سرا و بازارچه سعدالسلطنه امکان دارد. سرای بهشتیان از دو تالار بزرگ، دو رواق و هشت حجره تشکیل شده است. دورتادور حیاط بهشتیان، حجره‌هایی در طبقه همکف وجود دارد. آب‌انباری نیز در داخل این حیاط به چشم می‌خورد.
چهارسوق
ارزشمندترین قسمت این بنا، چهار سوق آن با گنبد بزرگ کاشیکاری است که خیابان را به حیاط اصلی سرای سعدالسلطنه متصل می‌کند. سقف چهارسوق به‌صورت عرقچین ساخته شده است و چهار طرف گنبد آن، چهار نیم‌گنبد با تزیین رسمی‌بندی وجود دارد که فضا را بزرگتر نشان می‌دهند.
داخل فضای گنبد سه کتیبه دیده می‌شود که کتیبه اول سال ۱۳۱۲ هجری قمری را بهعنوان اتمام ساخت کاروانسرا نشان می‌دهد. کتیبه دوم حاوی نام معماران بنا یعنی استاد مهدی چگینی و استاد حسن خنجری است. کتیبه سوم در طرف دیگر گنبد قرار دارد و روی آن عبارت «سنه یونت ایل» به معنی «سال اسب» حک شده است.
کاشی‌های سقف چهارسوق رنگ‌های متنوعی همچون زرد، فیروزه‌ای و… دارند. راهروی ضلع غرب هشتی، ترکیبی از طاق و تویزه است و نورگیرهایی با شبکه آهنی دارد. در ضلع جنوب راهرو، دری با گل‌میخ‌های تزیینی و سقفی شبیه به دیگر بخش‌های کاروانسرا خودنمایی می‌کند.
حیاط کوچکی به بزرگی ۳۱۳ متر مربع در انتهای جنوبی چهارسوق قرار گرفته است که ۱۸۸ متر مربع آن به فضای باز اختصاص دارد. مابقی مساحت را حجره‌هایی تشکیل می‌دهند که بیشتر در دست ارامنه قزوین بودند. در غرب چهارسوق، دالان قیصریه را می‌بینید که با در بزرگی به راسته وزیر راه دارد.
حجره ها
در حال حاضر حجره‌های کاروانسرا به مغازه‌هایی جهت فروش سوغاتی و صنایع دستی تبدیل شده‌اند که خود جاذبه دیگری در دل این بنای تاریخی زیبا هستند.
گرمابه رضوی
این گرمابه در دوره قاجار با وسعتی حدود ۱۸۰۰ متر مربع در کنار مسجدالنبی ساخته شد و در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۲۶۱۷ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
گرمابه سعدیه
گرمابه سعدیه در شمال شرقی حیاط سعدیه قرار دارد. بعد از عبور از در ورودی حمام و چرخش ۹۰ درجه، به راهروی ۳۰ متری در زیر حجره‌ها می‌رسید. این راهرو طاق‌آهنگ دارد و در نهایت به سربینه می‌رسد. گرم‌خانه مربعی‌شکل و گنبددار حمام در جنوب سربینه واقع شده است و دو فضا در شرق و غرب آن وجود دارد که در کنار هم فضای مستطیلی‌شکلی را تشکیل می‌دهند.
راسته وزیر
راسته وزیر با زیربنایی برابر با ۱,۹۲۶ متر مربع در غرب کاروانسرای سعدالسلطنه واقع شده است و نقش ارتباط و معبر شهری را نیز دارد. این راسته از خیابان امام آغاز می‌شود و تا دیوار شمالی مسجد النبی در انتهای کاروانسرا ادامه می‌یابد. ۴۴ مغازه در این راسته قرار دارد که در گذشته کارگاه ریسندگی، بافندگی و بافت پتو بوده‌اند.
مرمت
عملیات مرمت این مجموعه نیز در قالب تفاهم‌نامه از طریق صندوق احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور به سازمان بهسازی و نوسازی شهرداری قزوین (بمدت بیست سال) واگذار شد و عملیات اجرایی مرمت به پایان رسیده‌است و این بنا روند مطلوبی را در حوزه مرمت و بازسازی طی کرده‌است. عملیات مرمت با استفاده از منابع مالی سازمان بهسازی و نوسازی و زیر نظر سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری انجام شده‌است. در حال حاضر بسیاری از قسمت‌ها بنا مرمت شده‌اند. قسمت‌های مرمت شده به کاربرهایی چون هنرمندان و تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان محصولات صنایع دستی و هنرهای سنتی ایرانی، رستوران سنتی، کافه‌های سنتی مناطق مختلف ایران، تولید و فروشگاه لباس‌های سنتی و شیرینی جات سنتی و غیره اجاره داده شده‌است.
ثبت در فهرست میراث جهانی
در ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ در جریان چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در ریاض، کاروانسرای سعدالسلطنه به‌همراه ۵۳ کاروانسرای تاریخی دیگر (جمعاً ۵۴ کاروانسرا در ۲۴ استان ایران) تحت عنوان کاروانسراهای ایرانی در فهرست میراث جهانی قرار گرفتند. این مجموعه جهانی به عنوان بیستمین و هفتمین اثر جهانی کشور ایران شناخته می‌شود.