کلیات

کریم شیره‌ای با لقب دوشاب‌الملک، دلقک دربار ناصری بود. شهرت و پایگاه مردمی کریم به حدی بود که در فرهنگنامه‌های عامه و لغت‌نامه‌های فارسی، ضرب‌المثل «خر کریم را نعل کردن» را می‌توان یافت. ناصرالدین‌شاه لقب دوشاب‌الملک را ضمن اجرای نمایش‌نامهٔ "بقال در حضور" به‌علت مهارت کریم در مسخره کردن صاحبان لقب و عنوان به او داد.

ویژگی ها

کریم شیره‌ای مردی اصفهانی بلندقد و لاغر اندامی بود که لباس‌های عجیب و رنگارنگ می‌پوشید و بر خری کوچک با دست و پایی کوتاه سوار می‌شد. او ابتدا از مقلّدهای گروه معیرالممالک بود و خود بعدها گروهی تشکیل داد و در بقال‌بازی تخصص یافت. به قدر کفایت سواد خواندن و نوشتن داشت، نماز می‌خواند و به پرورش گل‌های نرگس در خانه‌اش سرگرم می‌شد. در عیدها، به‌ویژه نوروز، گلدان‌های خود را برای بزرگان و درباریان می‌فرستاد و از آنان عیدی می‌گرفت. «وای به حال وزیر یا حاکمی که به موقع حق و حساب کریم را نمی‌فرستاد، و به اصطلاح خرِ کریم را نعل نمی‌کرد.»

کریم پشه

کریم احتمالاً بین سنین ۱۸ و ۲۰ وارد تهران شده‌است. او در اصفهان زندگی می‌کرده‌است و همه او را به خاطر نیش و کنایه‌هایش با نام کریم پشه می‌شناختند.

کریم شیره ای

برخی معتقدند وجه تسمیه واژه شیره‌ای در ادامه نام وی به این علت است که او قبل از ورود به تهران به امر تهیه و فروش شیره انگور اشتغال داشته است؛ و برخی نیز بر این اعتقادند، چون او همیشه چرت می‌زده و وانمود می‌کرده شیره‌ای است و از این عمل در شیرین‌کاری‌هایش کمال بهره را می‌برده است، به او چسبیده باشد.

دلقک مخصوص شاه

اولین شبی که کریم به تهران وارد شد، چون با جایی آشنایی نداشت پس از مدتی سرگردانی وارد منزلی شد که جشن عروسی در آن برپا بود و، چون محلی برای نشستن نیافت در میان مطرب‌ها نشست و در پاسخ به پرسش صاحبخانه از نام و نشانش خود را دلقکی که برای پیدا کردن کار به تهران آمده معرفی کرد.او سپس توسط سرپرست همان دسته مطرب‌هایی که در برخورد اول با آن‌ها مواجه شده بود به مجالس جشن راه یافت و با شیرین‌کاری‌ها و لطیفه‌هایش موجبات خوشی و سرگرمی مردم را فراهم می‌کرد.

کریم بدین سان مشهور شد و ناصرالدین شاه که وصفش را شنید او را به نزد خود خواند و کریم شیره‌ای دلقک مخصوص شاه شد. او مردی باهوش و موقع شناس بود و هر حرفی را به جای خود می‌زد، با شوخی در موقعیتی مناسب گره کار گرفتاران را در نزد ناصرالدین شاه رفع و رجوع می‌کرد و در ازای این خدمت مزدی نیز می‌گرفت و مثل «خر کریم را نعل کردن» نیز از این نوع فعالیت‌های کریم شیره‌ای نشات گرفته است.

مشاغل

وی چندی معاون نقاره خانه تهران بود و از اداره بیوتات حقوق و مقرری دریافت می‌کرد و به اقتضای شغلش نیز بر دسته‌هایی از عمله طرب و مطرب‌های شهر ریاست داشت. کریم شیره‌ای با این که مردی عامی بود و نمایشی به جز تعزیه ندیده بود و هرگز استادی نداشت به تنهایی نمایشنامه‌هایی تهیه و تنظیم می‌کرد و گاهی با دسته‌ای کوچک و چند نفری خویش آن‌ها را در مقابل ناصرالدین شاه، درباریان، بزرگان و مردم عادی روی صحنه می‌آورد.

از نمونه کار‌های او می‌توان به نمایشنامه کریم نمایش می‌دهد اشاره داشت که حکایت از هنر عجیب و قدرت خلاقه و شهامت این مرد در بیان حقایق دارد. نمایشنامه «بقال بازی در حضور» که در هر شب عید نوروز و مصادف با روز تولد ناصرالدین شاه برگزار می‌شد نمونه‌ای دیگر از کار‌های کریم شیره‌ای است.

محبوبیت نزد شاه

او از رعایت ادب به شاه و مقربان درگاه و شاهزادگان معاف بود و اجازه داشت هر موقع، در هر کجا، نسبت به هر کس، هرچه دلش می‌خواهد بگوید.در زمان خفقان سیاسی ناصرالدین شاه، کریم شیره‌ای با ایهام و کنایه و با شدیدترین عبارات و الفاظ طنزآمیز از سفرهای شاه قاجار - که در آن زمان هزینه‌های زیادی را در پی داشت - انتقاد می‌کرد و باعث شادی شاهزادگان و درباریان و شخص شاه می‌شد. محبوبیتش نزد شاه باعث شد که زمانی که وی درگذشت سه روز عزای عمومی اعلام شود.