کلیات
مسجد امام که سابقا مسجد شاه یا مسجد سلطانی نامیده می شد، در مرکز شهر سمنان واقع شده و یکی از مهمترین و زیباترین بناهای تاریخی و مهم سمنان است که از آن برای مصلای نماز جمعه نیز استفاده می‌شود. این اثر با نام مسجد شاه / مسجد سلطانی در تاریخ ۳۰ خرداد ۱۳۵۸ با شمارهٔ ثبت ۳۹۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
معماری
مسجد امام سمنان از لحاظ معماری در زمره مساجد چهارایوانی محسوب می‌شود. این مسجد از آثار تاریخی ساخته شده در دوره فتحعلیشاه قاجار است. معماری و طراحی مسجد توسط حاج سید حسن حسنی و استادی صفرعلی معمار صورت گرفته است و در سال ۱۲۴۳ هجری قمری به پایان رسید. طبق گفته اهالی سمنان، حاکم وقت سمنان در دوره فتحعلی شاه قاجار، ذوالفقار خان بود که مالیات اضافی از مردم دریافت کرد و اهالی سمنان شکایت وی را نزد شاه بردند و فتحعلیشاه دستور توقیف اموال ذوالفقار خان را صادر کرد و اموال وی به‌طور کامل مصادره شد. سپس فتحعلی شاه، دستور ساخت مسجد با اموال مصادره شده حاکم سمنان و با مبلغی از پول شخصی خود داد. به این شکل مسجد سلطانی سمنان ساخته شد.
مشخصات
این مسجد دارای چهار در بزرگ ورودی از شمال، جنوب، شرق و شمال غربی است. در شمال غربی به دالان درازی باز می‌شود که در انتهای آن تکیه پهنه‌است. درهای شمال، جنوب و شرق دارای هشتی دالان و دهلیز هستند. بالای درهای شمالی و شرقی تزئینات مقرنس کاری گچی زیبا با دو گوشواره دو طبقه در طرفین با پشت بغل‌های کاشی کاری شده وجود دارد. در هشتیهای شمالی، جنوبی و شرقی تاقهای آجری گنبددار با تاقنماهای متعدد با لچکی کاشی کاری شده مشاهده می‌شوند.
ایوان غربی ارتفاعی در حدود ۱۹٫۵ متر، مفصل‌تر و زیباتر از ایوان‌های دیگر ساخته شده و کاشی‌کاری و کتیبه‌های زیبایی دارد. در پشت ایوان غربی، مقصوره زیبا به ارتفاع ۲۱ متر قرار دارد. در بالای این مقصوره، گلدسته‌ای وجود دارد که شامل گنبد کوچکی با پوشش کاشی فیروزه‌ای و ساقه هشت‌ضلعی بلند است. در طرفین این ایوان دو منار بنا شده که تا نزدیک بالای ایوان رسیده، ولی ناتمام مانده است. ایوان شرقی مسجد به ارتفاع ۱۸٫۵ متر دارای شکوه کم‌نظیری است. بر بالای این ایوان، گلدسته‌ای زیبا به‌صورت طرح شش ضلعی با پوشش هرمی شکل و نرده مشبک و چوبین جالبی خونمایی می‌کند. صحن وسیع مسجد، مربع و به طول ۶۲ قدم است. در طرفین ایوان‌ها و چهارگوشه صحن، چهار مهتابی بزرگ با اتاق‌ها و حجره‌هایی چند، و در زیر آن‌ها شبستان‌هایی با پنجره‌های مشبک آجری لعابدار ساخته شده است.
كتيبه دور ايوان غربي سوره مباركه لااقسم است و در آخر آن چنين نوشته شده است (كتيبه العبد محمد حسين الاصفهانی) و به خط نستعليق در اين ايوان نگاشته‌اند: (كاشی تراشی اين مسجد عمل استاد علی اكبر خلف استاد غلامعلی كاشی‌پز ) بالای مقصوره ايوان غربی گنبدی است و رو‌به‌روی آن در بالای ايوان شرقی، گلدسته مسجد خود نمايی می‌كند. در دو طرف ايوان غربی پايه دو منار بنا شده كه تا از نزديك ايوان رسيده ولی آن را ناتمام گذرانده‌اند. كتيبه‌های داخلی ايوان‌ها به خط ثلث در متن لاجوردی است و آياتی از قرآن كريم را دربر می‌گيرند. مسجد امام سمنان در سال ۱۳۱۵ توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره ۲۵۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
وقف نامه
در وقفنامه مسجد امام سمنان، اذعان شده است با توجه به اينكه كليه اين املاک و اموال در تصرف ديوانيان بود و کسی نيز مدعی مالكيت نبود، احتمال غصب مسجد داده می‌شد. بعضی می‌گفتند كه چنین شنیده‌اند که مسجد با اموال شيخ علاءالدوله ساخته شده و وی آن را وقف كرده است. با این حال، كيفيت وقف و مصارف و آنكه وقف عام يا خاص است، مشخص نبوده و مال شيخ بودن نيز به با سند ثابت نشده بود و وارث شيخ هم مشخص و معلوم نبوده و مالک ديگری كه مدعی مالكيت آن‌ها باشد، نيز وجود نداشت و تماما در تصرف ديوانيان بوده است.
بنابراین متولی مذبور از جهت احتياط، اراضی مذكور را بعد از گرفتن از شاهنشاه، باذن مجتهد جامع‌الشرايط از آن خود دانسته و به جهت احتياط از چند مجتهد از طريق مبايعه و مصالحه با شرايط آن‌ها مسجد را به نام خود منتقل کرده است. وی بخشی از پول مسجد را تسليم كرده تا آنكه در حلال بودن آن هيچ شبهه‌ای نباشد. در بخش ديگری از اين وقفنامه که روايت‌گر نثر آن روزگار است، آمده است:
«درآمد موقوفات را صرف تعزيه گلگون كفن صحرای كربلا حضرت سيدالشهدا (ع) در دهه عاشورا در همان مكان مسجد با امكان و در صورت عدم امكان در هروقت و هر مكان كه امكان داشته باشد، نمايد و باقی منافع را صرف تعمير و روشنايی و برف‌اندازی و اندود و فرش و ساير ضروريات چون مواجب خدام، وعاظ، پيش‌نماز و مشرف و روضه‌خوان و مؤذن و مدرس و طلاب كه در همان مسجد سكنی دارند و تعميرات مدرسه كه ذكر شد، نمايد».
بدین مفهوم که ۱۰ درصد عواید مسجد حق متولی و ۱۰ درصد برای تعزیه سیدالشهدا اختصاص یابد و بقیه درآمد مسجد به مصارف خود مسجد طبق وقف نامه برسد.
همچنين در اين سند تاريخی اضافه شده است: «متولی در هر جایگاهی که باشد در زياد و كم کردن خدام و عزل و نصب آن‌ها مختار است و اگر چيزی از منافع اضافه بیاید، متولی چيزی كه نفعی داشته باشد، دریافت و وقف كند بر مسجد با شرايطی كه ذكر شد و چنانچه ممكن نبود متولی مختار است آن منافع زايد را صرف خيرات و معبرات و زوار قبور ائمه نمايد».