کلیات

برنامه تلویزیونی واقع نما یا به اصطلاح مشهورتر در ایران، مستندمسابقه یا ریلیتی شو، یکی از گونه های برنامه سازی تلویزیونی است که در اواخر قرن بیست و ابتدای قرن بیست و یکم مورد توجه برنامه سازان قرار گرفت. این رویکرد، سبب شکل گیری انواع مختلفی از برنامه های تلوزیونی در این ژانر شده است. به عبارتی باید گفت که تلویزیون واقع نما پیشرفتی در امتداد برنامه های دوربین مخفی و تکنولوژی دوربین مداربسته بوده است. چراکه ایده دوربین مداربسته منجر به پیدایش برنامه‌های دوربین مخفی شد و در ادامه به مسابقه های تلویزیونی واقع‌نما یا همان «رئالیتی‌شو» ختم شد.

تاریخچه رئالیتی شو در جهان 

اولین نمونه ی تلویزیون-واقعیت در دهه ۵۰ میلادی پخش شد و سپس در سال ۱۹۶۸ برنامه دوربین مخفی که عکس العمل های خنده دار مردم در مقابل دوربین مخفی را پخش می کرد، به عنوان اولین نمونه تلویزیون – واقعیت شناخته می شود. اما این شروع جریان تلویزیون- واقعیت، به معنای ساخت آثار متعدد در زیر گونه های مختلف این ژانر و فراگیری آن نبود. در واقع، آغاز فراگیری این ژانر در انتهای دهه هشتاد میلادی و بیش از آن در دهه نود روی داد. اگرچه مجموعه هایی در کشورهای دیگر (مانند مجموعه «ردیابی جنایت» که در سال ۱۹۸۶ در BBC ساخته و پخش شد) وجود دارد، اما در واقع، شروع ژانر «تلویزیون-واقعیت» با مجموعه «اسرار حل نشده» در سال ۱۹۸۷ که از شبکه NBC آمریکا پخش شد، زده شد و از همین جا نقطه شروع ساخت رئالیتی شو از سوی سایر سازندگان، پیگیری و به جریان تازه ای در رسانه های آمریکا تبدیل شد. به صورتی که تا سال ۱۹۹۱، بیش از ۳۰ مجموعه رئالیتی تی وی از رسانه های آمریکا پخش شد.

به طور کلی، چهار موج متفاوت برای ترویج «تلویزیون – واقعیت» بیان شده است؛ موج اول از آمریکا به سمت اروپا که در انتهای دهه هشتاد و ابتدای دهه نود جریان یافت و مهم ترین موضوع آن، مشاغل اورژانسی (مانند پلیس یا بیمارستان) و مسائل مرتبط با این حوزه است.

موج دوم که از بریتانیا به سایر نقاط با موضوع سبک زندگی رفته است، از میانه تا انتهای دهه ۹۰ را دربر می گیرد و بر اساس موفقیت مستندهای مشاهده ای رخ داده است.

موج سوم که از شمال اروپا تا آمریکا درجریان بوده است و تا سال 2000 رواج داشته است،با قرار دادن چند نفر در موقعیت های کنترل شده و مشاهده عکس العمل آنها Reality Gameshows نامیده می شده است. و پس از این سه دوره، آمریکا و بخش های مختلف اروپا موضوعات مورد علاقه خود را دنبال کردند و در هر قسمت، موضوعی خاص، سردمدار بود.

تاریخچه رئالیتی شو در ایران

از گذشته برنامه ای مستندگونه در رابطه با راهنمایی و رانندگی و پلیس نامحسوس در تلویزیون با رویکردی آموزشی درباره تخلفات رانندگی پخش می شد. شاید کسی تصور نمی کرد که این برنامه، یکی از ژانرهای رئالیتی شو در قالب اطلاع رسانی بوده باشد، اما حالا از این دست برنامه ها زیاد تولید می شود که با استقبال خوب مخاطبان، مواجه بوده است و برنامه سازان را ترغیب به تولید رئالیتی شوهای بیشتری کرده است.

اما تاریخ ورود رئالیتی شو یا «تلویزیون – واقعیت» به رسانه های ایران را باید در انتهای دهه هشتاد دانست. اولین اثر تولیدشده ی این ژانر در صداوسیما، مستند – مسابقه «سرزمین دانایی» به کارگردانی سعید ابوطالب بود که سال ۱۳۸۹ در شبکه پنج سیما تولید و پخش شد. در این مستند – مسابقه، چند گروه متشکل از دو یا سه جوان، در یک جزیره مسیری را طی کرده، در نهایت بدون کمک، مقصد تعیین شده را برای خود پیدا می کردند. آنها باید با استفاده از پیام های رمز آمیزی که در مسیر تعبیه شده بود غذا و آب را یافته و مأموریت های محوله را نیز انجام می دادند. سرانجام گروهی که زودتر به خط پایان می رسید، برنده محسوب می شد.

پس از آن، تولید رئالیتی شودر تلویزیون آغاز شد و استودیو نوبین با ساخت مستندهای «خانه ما»، «فرمانده»، «ضدگلوله» و «بریم بسازیم» توانست گوی سبقت را از سایرین برباید. شبکه نسیم هم در تلویزیون با پخش رئالیتی شو خندوانه، مافیا، کودک شو، فرمون، شب کوک و … هم توانست مخاطبان زیادی را جذب کند.

با رواج تولید رئالیتی شو در تلویزیون، پای تولید آن در نمایش خانگی مانند رئالیتی شو مستند-مسابقه «13 شمالی»، «رالی ایرانی» و یا «شام ایرانی» هم باز شد که در آن شام به میزبانی یک از شرکت کننده ها برگزار می شد و در انتها به همدیگر امتیاز می دادند. در ادامه در سال های اخیر با ورود VOD مانند فیلمو و نماوا، رئالیتی شوهای بسیاری در ژانرهای مختلف، تولید و توسط تماشاگران از آن استقبال شد که مهم ترین آن، رئالیتی شو جوکر، مافیا و همرفیق و بندبازی است.

انواع ژانرهای رئالیتی‌شو

ریلیتی شو با اهداف گوناگون و در ژانرهای مختلفی ساخته می شود. البته تقسیم بندی های متفاوتی هم برای آن صورت گرفته است. برخی کارشناسان و برنامه سازان، تقسیم بندی های گوناگونی برای ریلیتی شو در نظر گرفته اند؛ مثلا طی مطالعه ای که در سال 2006 صورت گرفت، شش ژانر عاشقانه، جنایی، اطلاعاتی، بازی و رقایتی، واقعیت و درام و استعداد به عنوان ژانرهای ریلیتی شو پبشنهاد شد. مطالعه ی دیگری در سال 2007 اما ژانرهای واقع نمایی را به صورت سبک زندگی، مستندسازی، نمایش های واقعی بازی، سرگرمی و اطلاعاتی تقسیم بندی کرده اند. همچنین در تقسیم بندی های سال 2008 عناوینی چون مسابقات استعدادیابی، برنامه های دوستیابی و سریال های کمدی واقعیت به چشم می خورد.