کلیات

بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی یا بنیاد مستضعفان موسسه‌ای غیرانتفاعی در  ایران است که پس از شرکت ملی نفت ایران، دومین مؤسسه اقتصادی بزرگن محسوب می‌شود. این بنیاد در زمینه‌های مختلفی، چون خدمات انتشارات، تولید انرژی الکتریکی، خدمات جهانگردی، حمل‌ونقل،  سرمایه‌گذاری، خدمات بیمه و بانکداری،  پیمانکاری عمومی،  تجارت و بازرگانی فعالیت می‌کند. مهندس پرویز فتاح هم اکنون رئیس بنیاد مستضعفان است. پیش از او مهندس سعیدی کیا در این مقام فعالیت کرده است. 

تاریخچه

بنیاد مستضعفان، یک ماه پس از انقلاب ۱۳۵۷، به فرمان امام خمینی (ره) با هدف تجمیع اموال و دارایی‌های مصادره شده و تخصیص آن به نیازمندان، راه‌اندازی شد. در سال ۱۳۶۷ به بنیاد جانبازان تغییر نام داد و در سال ۱۳۸۸ در پی تشکیل بنیاد شهید و امور ایثارگران، نام آن به فرم کنونی تغییر پیدا کرد. بنیاد مستضعفان هم‌اکنون مالکیت ۱۸۹ شرکت را در اختیار دارد که برای نمونه می‌توان به بانک سینا،  بنیاد علوی و شرکت نفت بهران اشاره کرد.

این بنیاد به فرمان امام خمینی (ره) خطاب به شورای انقلاب، در تاریخ ۹ اسفند ۱۳۵۷ با اموال مصادره شده خانواده محمدرضا پهلوی، (شاه سابق ایران) خانواده، وابستگان آن‌ها و برخی کارخانه‌داران و بازرگانان، با هدف کمک به فقرا و نیازمندان، تأسیس و در تاریخ ۳ مرداد ۱۳۵۸ تحت شماره ۱۹۸۳ در اداره کل ثبت شرکت‌ها، به صورت یک مؤسسه غیرانتفاعی و دارای تابعیت ایرانی، ثبت شد.

در تاریخ ۳ آذر ۱۳۶۷ با صدور فرمانی از سوی رهبر وقت انقلاب، خطاب به نخست‌وزیر وقت، نام بنیاد مستضعفان، به بنیاد جانبازان تغییر یافت. در تاریخ ۶ خرداد ۱۳۸۳ با موافقت رهبر جمهوری اسلامی، مأموریت و سازمان امور جانبازان، در پی ایجاد تشکیلات جدید، تحت عنوان بنیاد شهید و امور ایثارگران، به آن نهاد انتقال یافت و نام این مؤسسه نیز به بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی تغییر پیدا کرد.

در سال ۱۳۶۸ بنیاد مستضعفان، مالکیت بیش از ۸۰۰ شرکت و بنگاه اقتصادی را در اختیار داشت، که کلیه آن‌ها از نوع اموال مصادره‌شده بودند. در پی خصوصی‌سازی و واگذاری اموال به بخش خصوصی، شمار این شرکت‌ها در سال ۱۳۷۸ به ۴۰۰ شرکت رسید، که البته همه آن‌ها واگذار نشد و برخی از آنها، به دلیل سوءمدیریت، تعطیل شد و در سال ۱۳۸۸ این مؤسسه در مجموع مالکیت کمتر از ۱۴۰ شرکت را در اختیار داشته‌است. بانک سینا متعلق به این نهاد است. شرکت زمزم،  بنیاد علوی،  شرکت نفت بهران و شرکت آزاد راه تهران شمال از جمله دارایی‌های این نهاد هستند.

ماهیت حقوقی

بنیاد مستضعفان از لحاظ حقوقی، نه شرکتی دولتی محسوب می‌شود و نه خصوصی؛ بلکه موسسه‌ای ناسودبر است، که دولت اجازه دخالت در امور آن را ندارد و در قبال عملکردش، تنها می‌بایست به رهبر انقلاب پاسخ‌گو باشد. این بنگاه بزرگ اقتصادی، زمانی به عنوان بزرگترین ملاک ایران مطرح بوده‌است.

اهداف

در مورد اهداف بنیاد مستضعفان موارد زیر را مطرح می کنند:

کاهش استضعاف مادی و فرهنگی مستضعفان
حداکثر نمودن ارزش ترکیب بهینه دارایی و سهام
رشد بازده کل اقتصادی رشته فعالیت‌ها
توسعه دانایی، دانش و فناوری

فعالیت‌ها

این بنیاد در کنار بنیاد شهید و امور ایثارگران،  ستاد اجرایی فرمان امام (ره) و آستان قدس رضوی، خارج از سیستم دولتی و تحت کنترل رهبر جمهوری اسلامی، اداره می‌شوند و بخشی از اقتصاد ایران را در اختیار دارند. شورای نگهبان در واکنش به تلاش اصلاح طلبان در مجلس ششم، هر گونه تحقیق و تفحص از این نهاد را (همچون سایر ارگان‌های زیر نظر رهبر) خارج از حیطه اختیارات نمایندگان مجلس شورای اسلامی دانست.

ریاست بنیاد

رئیس بنیاد مستضعفان هر ۵ سال یکبار و توسط رهبر معظم انقلاب، انتخاب می‌شود.

علینقی خاموشی، محمدعلی رجایی، میرحسین موسوی، محسن رفیق‌دوست، محمد فروزنده و محمد سعیدی‌کیا روسای این بنیاد از ابتدا تا کنون بوده اند.

انتقادها

بسیاری از کارشناسان و صاحب نظران نسبت به عملکرد بنیاد مستضعفان و شرکت های تابعه آن انتقاد می کنند و عقیده دارند این مجموعه بزرگ اقتصادی علی رغم توانمندی های بالا، از همه ظرفیت ها برای عمل به رسالت های اصیل خود بهره برداری نکرده است.

• پرویز فتاح کیست؟
• محمد سعیدی کیا کیست؟