کلیات
مشهد کلان‌شهری در شمال شرقی ایران و مرکز استان خراسان رضوی است. این شهر در زمان افشاریان، پایتخت ایران بود. مشهد با ۳۵۱ کیلومتر مربع مساحت، دومین شهر پهناور ایران پس از تهران است. براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ مشهد با ۳٬۰۰۱٬۱۸۴ تن جمعیت، دومین شهر پرجمعیت ایران پس از تهران و صد و یکمین شهر پر جمعیت دنیا به شمار می‌رود. این شهر به واسطهٔ وجود حرم علی بن موسی الرضا (ع)، هشتمین امام شیعیان جهان، سالانه پذیرای بیش از ۲۷ میلیون زائر از داخل و دو میلیون زائر از خارج از کشور است.
موقعیت جغرافیایی
شهر مشهد در حوزهٔ رودخانهٔ کشف‌رود و در دشت مشهد بین کوه‌های هزارمسجد و بینالود گسترده شده‌است. بیشینهٔ ارتفاع شهر مشهد ۱۱۵۰ متر و کمینهٔ آن ۹۵۰ متر است. شهر مشهد دارای آب و هوای متغیر، اما معتدل و متمایل به سرد و خشک است و از تابستان‌های گرم و خشک و زمستان‌های سرد و مرطوب برخوردار است. بیشینهٔ درجه حرارت در تابستان‌ها ۴۳ درجه بالای صفر و کمینهٔ آن در زمستان‌ها ۲۳ درجه زیر صفر است.
شهر مشهد مرکز استان خراسان رضوی با ۳۵۱ کیلومتر مربع مساحت، در شمال‌شرق ایران و در طول جغرافیایی ۵۹ درجه و ۱۵ دقیقه تا ۶۰ درجه و ۳۶ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۵ درجه و ۴۳ دقیقه تا ۳۷ درجه و ۸ دقیقه واقع است. ارتفاع شهر از سطح دریا حدود ۱۰۵۰ متر (حداکثر ۱۱۵۰ متر و حداقل ۹۵۰ متر) است.
ناحیه بندی شهری
مشهد دارای ۱۳ منطقهٔ شهرداری است و شهردار آن، توسط شورای شهر ۱۵ نفره انتخاب می‌شود. این شهر دارای یک فرودگاه بین‌المللی، یک ایستگاه راه‌آهن و سه پایانه است که ارتباط آن با شهر‌های دیگر را ممکن می‌سازد. حمل و نقل داخلی مشهد، توسط سامانهٔ تاکسی‌رانی و اتوبوس‌رانی و قطار شهری انجام می‌شود. اقتصاد مشهد متکی به گردشگری مذهبی با تمرکز بر حرم امام رضا (ع) است. در کنار آن، وجود مراکز تجاری بزرگ و امکانات پزشکی قابل توجه، موجب رونق گردشگری تفریحی و گردشگری سلامت در این شهر نیز شده‌است.
افزایش شتابان جمعیت
شهر مشهد، در سده اخیر از رشد جمعیت بالایی برخوردار بوده‌است. در نخستین سرشماری رسمی ایران که در سال ۱۳۳۵ انجام گرفت، این شهر، با ۲۴۱٬۹۸۹ نفر جمعیت پس از شهر‌های تهران، تبریز و اصفهان، چهارمین شهر پرجمعیت ایران بود. در سرشماری بعدی و در سال ۱۳۴۵، این شهر پس از تهران و اصفهان، جایگاه سوم را در بین شهر‌های ایران داشت. در سرشماری سال ۱۳۵۵، مشهد، پس از تهران، دومین شهر پرجمعیت ایران بود و تا آخرین سرشماری در سال ۱۳۹۵، همین جایگاه را داشته‌است. براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵، جمعیت شهر مشهد در این سال، بالغ بر ۳٬۰۰۱٬۱۸۴ تن بوده‌است.
تراکم و ترکیب جمعیت
بیش از ۹۳٪ مردم مشهد فارسی‌زبان هستند. تراکم جمعیت در مشهد بیش از نه هزار تن در هر کیلومتر مربع است. این شهر در سال ۱۳۸۸ رسماً به عنوان «پایتخت معنوی ایران» انتخاب شد. همچنین مشهد به عنوان «پایتخت فرهنگ اسلامی» در سال ۲۰۱۷ برگزیده شد.
تاریخچه
پیش از شهادت امام رضا (ع) در ۲۰۳ ه. ق و دفن او در کاخ حُمَید بن قَحطَبة در سناباد نوغان، خبری از مشهد نبود. حتی نام نوغان توس از سده‌های اولیه اسلامی به بعد در متون راه یافته و پیش از آن تقریباً هیچ خبری از نوغان نیست، بلکه تنها از ولایت توس یا شهر توس اخباری در اساطیر و آثار حماسیِ بعد به چشم می‌خورد.
تاریخچه مشهد از ابتدا تا پیدایش اسلام در تاریخ توس، و در دو سده اسلامی در تاریخ نوغان مستتر است. اینکه توس هم یک شهر و هم یک منطقه است، همراه با این واقعیت که هر دو ناحیه، همواره به‌عنوان شهر‌های اصلی منطقه در نظر گرفته می‌شوند، این باور نادرست را در میان جغرافی‌دانان متأخر عربی رواج داده که توس، پایتخت شهری دوبخشی شامل تابران و نوغان بوده‌است. این باور در مورد دوبخشی بودن شهر توس به‌طور عام در ادبیات اروپایی راه یافته‌است. سِر پِرسی سایکس و به‌دنبال وی، ئی. دیز صراحتاً این تصور را به‌چالش کشیدند. جغرافی‌دانان قدیم‌تر عرب به درستی تابران و نوغان را به عنوان دو شهر کاملاً مجزا، از یکدیگر متمایز کردند. ویرانه‌های تابران، توس و مشهد در حدود ۱۹ کیلومتری یکدیگر قرار دارند.
در سده سوم ه. ق، ابن بابویه قمی در کتاب عیون اخبار الرضا فصلی را به مشهد اختصاص داده و در تمامی اخبار و مطالب، همه‌جا واژه «مشهد» و «مشهد رضوی» را آورده‌است. ابن حوقل در سده چهارم ه. ق. به‌سادگی این مکان را مشهد نامید. یاقوت حَمَوی، در بیانی صریح‌تر، آن را «مشهد رضوی حرم رضا (ع)» نام نهاده‌است. مشهد به‌عنوان نام یک مکان، نخستین بار در احسن التّقاسیم فی معرفةِ الأقالیم محمد مقدّسی (مَقدِسی) و اواخر دهه سوم قرن چهارم ه. ق. پدیدار شده‌است.
در حدود نیمه قرن هشتم ه. ق، ابن بطوطه در سفرنامه خود، از اصطلاح «شهر مشهد الرضا (ع) » استفاده کرده‌است. به‌نظر می‌رسد نام نوغان که هنوز هم بر سکه‌های نیمه اول سده هشتم ه. ق. تحت حاکمیت ایلخانیان دیده می‌شود، به‌تدریج جای خود را به «المشهد» یا «مشهد» داده باشد.
مشهد در دوره خلافت اسلامی
به‌گفته تاریخ‌نویسان، هنگامی که یزدگرد سوم از برابر سپاهیان مسلمان عرب گریخت، راهی توس شد تا از کُنارَنگِ توس، مرزبان خود در آن خطه، پناه بخواهد، اما کنارنگ یزدگرد را از توس راهی مرو کرد. پس از آن، کنارنگیان به رغم فتح خراسان توسط اعراب، هم‌چنان نفوذ خود را در خطه توس حفظ کردند و تا پایان عصر امویان، در آن‌جا ماندند و تنها پس از یورش سرداران ابومسلم در سال ۱۲۹ ه. ق. بود که آن‌جا را رها ساختند. تنها خبر شاهنامه که تاریخ هم آن را تأیید می‌کند پناهنده شدن یزدگرد سوم ساسانی به کنارنگ توس، پس از شکست از تازیان در زمان خلافت عثمان است.
مأمون، جانشین هارون، پس از گذشت چند سالی از خلافتش بر اثر طغیانی که علیه وی توسط علویان پدید آمد، به قصد آن‌که تمایل شیعیان را به خود جلب کند، حضرت علی بن موسی الرضا (ع)، امام هشتم شیعان را به جانشینی نامزد کرد و به دارالخلافه‌اش در مرو فراخواند. مأمون به همراه امام رضا (ع) پس از یک سال ماندن در مرو، رهسپار بغداد شد. در طی راه در روستای نوغان، امام رضا (ع) به خانه امیر سناباد وارد و در آن‌جا به‌روایت شیعیان مسموم شد و در سال ۲۰۲ یا ۲۰۳ ه. ق. پس از سه روز به شهادت رسید و پیکر مطهر ایشان در باغ حمید بن قحطبه در کنار مقبره هارون، در ۱٫۵ کیلومتری روستای سناباد به خاک سپرده شد. از همان زمان، این نقطه، مشهد الرضا (ع) و بعد به‌اختصار مشهد نام گرفت.
در دوران حکومت‌های ایرانی تا عصر صفویه
در ابتدای سده چهارم ه. ق، عصر شکوفایی فرهنگ ایرانی — که با روی‌کارآمدن نصر بن احمد سامانی (۳۰۰ ه. ق) رونقی یافته‌بود — در سرزمین توس نیز به بار نشست.
مشهد نیز هم‌چون تمامی شهر‌های بزرگ‌تر ایران بار‌ها شاهد افزایش جنگ و وحشت درون دیوار‌های خود بود. سبکتگین، مؤسس سلسله غزنویان، در زمان فتح توس آرامگاه امام رضا (ع) را ویران کرد. اما، بعداً پسرش، سلطان محمود، آن را بازساری نمود. در سال ۴۲۸ ه. ق. طی دوران حکومت سلطان مسعود غزنوی، حاکم بعدی خراسان به‌منظور حفاظت از آرامگاه امام رضا (ع) استحکامات دفاعی را بنا کرد. در سال ۵۱۵ ه. ق. دیواری در اطراف شهر ساخته شد که گاهی اوقات امکان حفاظت در برابر حملات را فراهم می‌ساخت. در سال ۵۵۶ ه. ق. ترک‌های غز موفق به گرفتن منطقه شدند، ولی از تاراج و غارت ناحیه مقدس چشم‌پوشی کردند.
در زمان سلجوقیان، توس درعین‌حال که از رونق درونی برخوردار بود، با بی‌مهری سلاطین روبه‌رو شد؛ ولی در این ایام خواجه نظام‌الملک وزیر شهیر آلب ارسلان و ملکشاه سلجوقی در زمان وزارت ۳۰ ساله‌اش توجهی به توس داشت و حتی مسجدی هم در تابران ساخت. در ابتدای سده ششم ه. ق. گویا تابران مدتی دچار قحطی و بلا بوده، این مطلب از نامه امام محمد غزالی به سلطان سنجر بر می‌آید؛ اما تابران در رهگذر زمان هم‌چنان یکی از شهر‌های مهم محسوب می‌شد. چنان‌که انوری شاعر معروف دربار سنجری در مدرسه منصوریه تابران تحصیل می‌کرد و باغ و مدرسه آن را ستایش کرده‌است.
ازجمله اماکنی که در عهد سلطان سنجر سلجوقی، به اصرار منابع شیعی متأخر، مانند مطلع‌الشمس و منتخب‌التواریخ، مورد توجه وی قرار داشت، مشهد بود. زیرا توس به‌واسطه وجود حرم امام رضا (ع) ، از قطب‌های تشیع در خراسان به‌شمار می‌آمد و بنابه اعتراف منابع شیعی آن دوره، مرکزی دینی برای شیعیان و مورد علاقه ایشان بود.
توس در سال ۷۹۱ ه. ق. ضربه مهلکی را از جانب میرانشاه، پسر تیمور، دریافت کرد. زمانی که نجیب‌زاده مغولیِ حاکم بر منطقه دست به شورش زده و تلاش کرد خود را مستقل سازد، تیمور پسر خود میرانشاه را برای مقابله با وی عازم منطقه کرد. توس پس از محاصره‌ای چندین ماهه مورد یورش قرار گرفت، به‌غارت و یغما برده شد و تلی از خاک از آن بر جای ماند؛ ده‌هزار نفر از ساکنین توس در این یورش قتل‌عام شدند. کسانی که از این کشتار همگانی جان سالم به‌در بردند در پناهگاه حرم امام رضا (ع) سکنی گزیدند. از این پس توس متروکه شد و مشهد جایگاه این شهر به عنوان پایتخت را از آن خود ساخت. بعد از آن، علی‌رغم تلاشی که شاهرخ و شیبک خان ازبک در ۹۱۵ ه. ق. برای ساخت مجدد شهر انجام دادند، روی آبادانی به خود ندید و به‌تدریج روستا‌های کوچکی جایگزین آن همه آوازه و رونق شد.
از صفویه تا دوران معاصر
با توجه تیموریان به مشهد و به‌ویژه بعد از آن در دوره صفویه با استقرار رسمی مذهب تشیع در ایران و توجه خاص صفویان به مشهد و نیز انتقال آب چشمه گیلاس در دو مرحله (دوره تیموری و دوره صفوی) به مشهد، امید حیات دوباره تابران به‌کلی از میان رفت. با پیشرفت خاندان صفوی عرصه تازه‌ای از موفقیت برای مشهد آغاز شد. نخستین شاه این خاندان، شاه اسماعیل اول، شیعه را به‌عنوان مذهب رسمی بنیان نهاد و به‌دنبال این امر، شهر‌های مقدس داخل مرز‌های ایران به‌ویژه مشهد و قم، به شاخصه‌ای اصلی در برنامه وی بدل شدند، چنان‌که در مورد جانشینانش نیز همین‌طور بود.
در دوران پادشاهی شاه عباس اعتبار و رونق شهر مشهد رو به فزونی نهاد. شاهراهی میان اصفهان، مشهد و هرات احداث گردید و کاروانسرا‌ها و آب‌انبار‌های بزرگ در مسیر آن ساخته شده، حرم رضوی نیز در این عهد توسعه یافت. همچنین خیابانی مستقیم از غرب به شرق شهر مشهد در دورهٔ شاه عباس احداث شد که از میان آن نهری جاری بود. از اقدامات دیگر وی در مشهد می‌توان به انتقال آب چشمه گیلاس به مشهد اشاره کرد. شاه عباس، مشهد را به‌طور رسمی «شهر مقدس ایران» قرار داد تا مردم به زیارت امام هشتم شیعیان بروند و از رنج و مشقت‌های سفر حج و سخت‌گیری‌های حکام ولایات عثمانی دیگر خبری نباشد.
مشهد در زمان افشاریان
خراسان در زمان نادر شامل بخش‌هایی از افغانستان و ماوراءالنهر بوده‌است که در سایه توسعه‌طلبی‌های نظامی نادر تا مرز هند و ترکستان گسترش یافت. نادر، پایتخت را از اصفهان که یادگار طرفداران صفوی بود به خراسان انتقال داد. او با استفاده از موقعیت ژئوپولتیک خراسان توانست به اهداف سیاسی خود دست یابد. مشهد مرکز سیاسی دولت وی و دژ کلات، حصاری طبیعی در مواقع بحرانی گشت. ارتش او متکی بر نیروی رزمی قومیت‌های گوناگون به‌ویژه عشایر خراسان بود. مشهد در زمان سلطنت نادر به اوج خود رسید.
مشهد در قرن نوزدهم
در سده نوزدهم مشهد شهری دارای یک حصار و قلعه نظامی جهت حفاظت از حملات بود. این شهر شش محله بزرگ و ده محله کوچک‌تر داشت. در میانه شهر خیابان اصلی قرار داشت که شهر را به دو نیمه تقسیم می‌کرد و در طول آن نهر آبی جاری بود که منبع اصلی آب شهر بود. منبع اصلی درآمد شهر ناشی از حرم رضوی و زائران آن بود.
در دوران قاجاریه و پهلوی
اعتراض مردم مشهد به حکومت آصف‌الدوله، حاکم خراسان، اعتراض نسبت به واگذاری امتیاز تنباکو و خیزش مردمی در جریان انقلاب مشروطه، از مهم‌ترین وقایع دوران قاجاریه در مشهد به‌شمار می‌رود. مشهد در زمره نخستین شهر‌های کشور بود که مردم آن نسبت به انعقاد قرارداد تنباکو و ورود کارکنان شرکت رژی به این شهر، در روز ۱۳ مهر ۱۲۷۰ اعتراض کردند و دست به تظاهرات زدند. واکنش مأموران «فتحعلی‌خانِ» صاحب دیوان، حاکم وقت خراسان، به این اعتراض، استفاده از زور و سرکوب معترضان بود. با ضرب و جرح راهپیمایان، تعداد زیادی از مردم مشهد در اعتراض به این رفتار در مسجد گوهرشاد متحصن شدند. ناصرالدین شاه ناچار شد اجرای قرارداد را در مشهد، شش ماه به تأخیر بیندازد و پس از آن نیز اجرای قرارداد در مشهد اجباری نبود.
مشهد، مرکز ایالت خراسان، نقشی بارز در مبارزات ضد استبدادی ایرانیان — که به انقلاب مشروطه منجر شد — ایفا کرده‌است و برخی کارشناسان، با اتکا به همین سابقه مبارزاتی، برای این شهر نقشی پیشروانه و الهام‌بخش در روند پیروزی انقلاب مشروطه قائل شده‌اند. با پیروزی انقلاب مشروطه، و به‌رغم مبارزات آزادی‌خواهان، فضای مشهد اختناق‌آلود و پرتنش شد و مشروطه‌خواهان در رسیدن به آرمان‌های خویش توفیق چندانی نیافتند.
در سال ۱۲۹۰ یوسف خان از خواص هرات با نام محمدعلی‌شاه در مشهد اعلام استقلال کرد. روس‌ها به این بهانه در ۹ فروردین ۱۲۹۱، مشهد را به‌توپ بستند و بسیاری از مردم، شهروندان و زائرین شهید شدند. پس از این واقعه یوسف خان توسط ایرانیان، زندانی و به‌مرگ محکوم شد.
مهم‌ترین واقعه تاریخ سیاسی معاصر مشهد، واقعه مسجد گوهرشاد در زمان رضاشاه است. در ۲۱ تیر ۱۳۱۴ جمعیت زیادی در مسجد گوهرشاد تجمع کردند و علیه اقدامات دولت در رابطه با قوانین برای مدرن‌سازی ایران — مانند اجباری‌شدن برسرنهادن کلاه شاپو — اعتراض نمودند. مأمورین نظامی و انتظامی با مردم درگیر شدند و تعدادی از مردم درون مسجد شهید شدند. در این واقعه تعداد بسیاری مجروح و بازداشت شدند. کشتار مردم در این مسجد به‌اندازه‌ای بود که به‌نقل از شاهدان عینی چند کامیون جنازه از صحنه کشتار خارج کردند.
در سال ۱۳۴۷ طرح نوسازی اطراف حرم امام رضا (ع) توسط معمار و شهرساز ایرانی، داریوش بوربور، ارائه شد و در سال ۱۳۵۰ به‌تصویب رسید. در سال ۱۳۵۵ ساختمان‌های اطراف به منظور آماده‌سازی برای اجرای نوسازی تخریب شدند و کسبه ساختمان‌های مشمول تخریب، به بازار وسیعی که بدین‌جهت طراحی و اجرا شده‌بود، منتقل گردیدند. پس از انقلاب این طرح ادامه نیافت.
مشهد در دوران انقلاب اسلامی
در دوران انقلاب اسلامی حرکت ساخت و ساز‌های مدرن در مشهد شتاب بیشتری گرفته‌است. براساس چشم‌انداز مشهد در سال ۱۴۰۰ این شهر به شهری مدرن با معماری اسلامی–مدرن تبدیل خواهد شد. در این راستا ۴۸ پروژهٔ بزرگ معماری برای شهر در نظر گرفته شده‌است. ااین‌حال، برخی از کارشناسان معتقدند که این پروژه‌ها جلوهٔ اسلامی شهر را خدشه‌دار می‌کند.
جاذبه های گردشگری مشهد
بدون هیچ تردید و شکی حرم امام رضا(ع) مقصد زیارتی و دیدنی در این شهر می باشد. مسلمانان برای ادای احترام و دیگر توریستها برای دیدن عظمت و شکوه این مکان در آن حضور پیدا می کنند. باید یادآوری کنیم که مرقد امام هشتم علاوه بر داشتن معنویت و مقام و منزلت مذهبی یکی از آثار باستانی است که مربوط به دوران محمود غزنوی می باشد.
آرامگاه های افراد بزرگ و معروف همانند: فردوسی، شیخ طبرسی، شیخ استرآبادی، خواجه ربیع، نادرشاه، اخوان ثالث نیز در این شهر قرار دارد. آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی در باغی با صفا ، میان دو روستای توس سفلی و اسلامیه در مسیر بزرگراه مشهد ، قوچان ، نزدیک به شهر زیبای تابران و بقعه ی تاریخی هارونیه ، در فاصله ی بیست کیلومتری شمال شهر مقدس مشهد قرار گرفته است.
بناهای تاریخی مسجد گوهرشاد، هارونیه، مدرسه نواب جزء زیباترین بناهای تاریخی شهر است. این بنای تاریخی با قدمتی بیشتر از ۳۵۰ سال در بلوار مصلی قرار گرفته است و تنها یک کیلومتر با میدان پنجره فاصله دارد . این مکان تاریخی در گذشته برای برگزاری نماز جمعه و نمازهای اعیاد مختلف استفاده می شده که امروزه به یک مکان دیدنی برای زائران و گردشگران تبدیل شده است .
از جمله موزه های معروف شهر نیز می توان به موزه آستان قدس که از معروف ترین موزه های شهر است، موزه نادرشاه و موزه مردم شناسی اشاره کرد.
باغات و ییلاقات شهر مشهد نیز شاندیز، وکیل آباد، کوهسنگی، پارک ملت، غار مغان و چشمه گیلاس هستند. در این شهر همچنین بازارهای مدرن وسنتی مثل بازار رضا، پروما، الماس شرق، برج آلتون و وجود دارد.
* در مورد شهر تهران بیشتر بدانید