کلیات
تاریخ معاصر آذربایجان، در کمتر از یک قرن دو نقش عمده در تحولات ایران ایفا نموده است؛ قیام مردم تبریز در دوره استبداد صغیر و شکست محمدعلی شاه و قیام ۲۹ بهمن ۵۶ علیه محمدرضا شاه که هر دو تاثیر شگرفی در روند تاریخ معاصر ایران به جا گذاشته است.
بررسی مسیر حوادث
در بررسی مسیر حوادث منجر به پیروزی انقلاب اسلامی، قیام ۲۹ بهمن تبریز اولین حلقۀ زنجیره‌ای بود که قیام ۱۹ دی قم را به قیام‌های پی در پی ایران زمین متصل نمود.
با صلاحدید آیت‌الله قاضی طباطبایی تصمیم بر این شد، در بزرگداشت چهلمین روز شهدای ۱۹ دی شهر قم (قیام ۱۹ دی قم که در واقع عامل برافروزنده و شتاب دهنده نهضت انقلاب اسلامی بود، این قیام عکس العمل خشمگینانه مردم انقلابی قم نسبت به مقاله «ایران و استعمار سرخ و سیاهی» بود. مقاله‌ای که به امضای مستعار امد رشیدی مطلق ودر روزنامه اطلاعات ۱۷ دی سال ۵۶ منتشر شد. این مقاله به تمجید از اصلاحات ارضی و انقلاب سفید شاه، مخالفت حزب توده و مالکان بزرگ با آن پرداخت و در نهایت امام خمینی را به عنوان همکار خوانین، مورد اهانت قرار داد.)، مجلس بزرگداشتی در تبریز برگزار شود (برگزاری مراسم چهلم برای شهدای قم علاوه بر ایت الله قاضی، درخواست علما بود از رژیم که در سراسر کشور برگزار شود.)؛ لذا به همین مناسب، جمعه ۲۸ بهمن ماه ۱۳۵۶ اعلامیه‌ای با عنوان دعوت مردم به برگزاری مراسم چهلم شهدای قم در مسجد قزل لی و در سطح شهر پخش شد، این اعلامیه به امضای ۱۱ تن از علما و روحانیون از جمله آیت‌الله قاضی طباطبایی، آیت‌الله غروی، آیت‌الله قزلجه‌ای، آیت‌الله انگجی و... رسیده بود.
یکی دیگر از پیش زمینه‌های این قیام را می‌توان در مسجد شعبان تبریز که در آن زمان به پایگاه انقلابیون تبدیل شده بود، جستجو کرد. (هر شب مردم در این مسجد تجمع می‌کردند و یکی از روحانیون مبارز به منبر رفت و با حضور آیت‌الله قاضی به افشاگری علیه رژیم منحوس پهلوی پرداخته می‌شد و همچنین اعلامیه‌های امام رحمة‌الله‌علیه برای مردم قرائت می‌شد.)
آغاز درگیری
ساعت ۹ صبح روز ۲۹ بهمن ۵۶، مردم جهت شرکت در مراسم اربعین در مقابل مسجد قزل لی تجمع کردند و منتظر شروع مراسم بودند، در این حال، حق شناس، رئیس کلانتری ناحیه شش تبریز دستور داد که در مسجد را ببندند، وقتی دوباره مراجعه کرده بود دیده بود همچنان مردم در حال رفت و آمدند. این بار با لحن اهانت آمیزی گفت؛ مگر من نگفته بودم در این طویله را ببندید! مردم که تاب تحمل اهانت به مسجد را نداشتند، حرکت او را بی جواب نگذاشتند. جوانی از بین مردم بلند شد و به جسارت رئیس کلانتری پاسخ داد. همهمه و سر و صدا در بین مردم بلند شد و مردم به حرکت در آمدند. در این هنگام، نیرو‌های شهربانی شروع به تیراندازی کردند، محمد تجلایی، اولین شهیدی که در آن روز به دست سرگرد حق شناس به شهادت رسید. به دنبال این جریانات، مردم به خروش آمده و جنازه شهید تجلایی را بالای دست گرفته و تظاهرات گسترده‌ای را آغاز کردند. حرکت مردم به سمت مرکز شهر آغاز شد و جوانان پرشور و انقلابی با آتش زدن سینما‌ها و مشروب فروشی‌ها و مقر حزب رستاخیز و بانک صادرات (که در اختیار بهائی‌ها بوده) خشم خود را نسبت به رژیم بروز داده و با شعار «مرگ بر شاه» و «درود بر خمینی» (که تا قبل از واقعه ۲۹ بهمن، به صورت علنی سر داده نمی‌شد.) خط قرمز‌ها را شکستند. تمام شهر دست به تظاهرات زد و نیرو‌های شهربانی تاب و توان هیچ گونه مقابله‌ای را نداشتند. مردم تا مدتی کنترل شهر را از دست ماموران رژیم خارج کردند. حوالی ظهر به دستور "آزموده"؛ استاندار آذربایجان، ارتش وارد عمل شد و با کامیون‌های پر از سرباز و تانک‌های خود صحنه‌ای خونین به وجود آورد و ده‌ها نفر را به شهادت رساند و صد‌ها نفر را زخمی نمودند.
آمار شهدا و مجرومین
در برخی منابع رسمی رژیم، از جمله روزنامه کیهان و روزنامه رستاخیز، تعداد شهدا را ۶ تا ۹ مورد ذکر کرده بودند.
بعضی منابع نیز با توجه به ابعاد و وسعت قیام و کشتاری که نیرو‌های امنیتی و ماموران ساواک به راه انداخته بودند، اعتقاد داشتند که این تعداد بالغ بر ۵۶۰ نفر می‌باشد. همچنین اعلامیه‌ای که از سوی «اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان اروپا» در نهم اسفندماه ۱۳۵۷ منتشر شد، تعداد شهدا را ۴۰۰ نفر ذکر کرده بودند.
اکثر منابع، تعداد مجرومان حادثه را ۱۲۵ نفر ذکر کرده‌اند و گفته شده که در بیمارستان پهلوی» ۸۷ زخمی بستری شده بودند. البته بسیاری از مردم از ترس این که مجروحانشان به دست ساواک بیفتد، از انتقال آنان به بیمارستان خودداری کرده بودند. در مورد تعداد دستگیر شدگان آمار و ارقامی بین ۵۰۴ تا ۶۰۸ نفر ذکر شده است.
واکنش شاه به این قیام
با توجه به اینکه تبریز از لحاظ جغرافیایی به شوروی سابق نزدیک است، رژیم شاه از این امر سوء استفاده کرد و قیام تبریز را به عوامل خارجی از جمله کمونیسم نسبت داد. البته رژیم برای اثبات این ادعا، هیچ گونه دلیلی نداشت و تنها می‌خواست با استناد به مواردی همچون حکومت سید جعفر پیشه وری و سایر جریانات انحرافی که در این منطقه روی داده بود، قیام تبریز را هم شبیه آن‌ها قلمداد کند.
واکنش امام خمینی
شاید یکی از زیباترین پیام‌های امام (رحمة‌الله‌علیه) نسبت به ملت، پیامی بود که به مناسبت قیام ۲۹ بهمن سال ۵۶ تبریز صادر کردند، پیامی که آکنده از مهر و لطف ایشان به مردم غیور تبریز بود:
«سلام بر اهالی شجاع و متدین آذربایجان عزیز! درود بر مردان برومند و جوانان غیرتمند تبریز! درود بر مردانی که در مقابل دودمان بسیار خطرناک پهلوی قیام کردند و با فریاد «مرگ بر شاه» خط بطلان بر جزافه گویی‌های او کشیدند! زنده باشند مردم مجاهد عزیز تبریز، که با نهضت عظیم خود مشت محکم بر دهان یاوه گویانی زدند که با بوق‌های تبلیغاتی، "انقلاب خونین استعمار" را که ملت شریف ایران با آن صد در صد مخالف است "انقلاب سفید شاه و ملت" می‌نامند و این نوکر اجانب و خود باختۀ مستعمرین را نجات دهنده کشور می‌شمارند... من نمی‌دانم با چه زبانی به اهالی محترم تبریز و به مادران داغدیده و پدران مصیبت کشیده، تسلیت بگویم. با چه بیانی این قتل عام‌های پی در پی را محکوم کنم.»
نقطه عطف با انقلاب
قیام ۲۹ بهمن سال ۱۳۵۶، تبریز، یکی از نقاط عطف انقلاب محسوب می‌شود، در کتب گوناگونی که پیرامون ریشه‌های انقلاب اسلامی نوشته شده.
قیام تبریز به عنوان یکی از ریشه‌های اساسی انقلاب اسلامی ایران ذکر شده است؛ چون باعث شیوع سنت «چهلم‌ها» در کشور شد و قیام مردمی را از شهری به شهر دیگر سرایت داد و به ترتیب یزدی‌ها، شیرازی‌ها، جهرمی‌ها، کازرونی‌ها و نهایتا همه ایران به پا خاستند.
این قیام یک ماهیت اسلامی و مذهبی داشت؛ چرا که خاستگاه آن مسجد بود و دیدگاهش را از مراجع و علما وام گرفته بود. رهبر بزرگوار انقلاب اسلامی، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در سفر به تبریز، در سخنرانی خود در بازار تبریز فرمودند: این تبریز، همان تبریزی است که نخستین ضربه را بر پیکر شاه بعد از مردم قم وارد کرد و هنوز هم سرآمد مبارزان و مجاهدان است». رهبر انقلاب همه ساله در این روز با جمعی از مردم تبریز دیدار می کنند.
اذعان تحلیلگران
تحلیلگرانی که روند انقلاب را دنبال می‌کنند اذعان دارند؛ بیست و نهم بهمن ۵۶ یک نقطه آغازین مردمی برای انقلاب اسلامی در خارج از حوزه قم محسوب می‌شد. پس از قیام مردم تبریز، سخنرانان و خطبا با بیان آتشین خود، ماجرای تبریز را با شرح و بسط در خور توجه، در همه شهر‌ها پخش کردند و به یک معنا، نخستین الگوی مبارزاتی عرضه شد و با تداوم حماسه‌ها تا ۲۲ بهمن ۵۷، پیروزی انقلاب اسلامی را به ارمغان آورد.