کلیات
سد دز یکی از سدهای قدیمی ایران است که به صورت بتنی برق‌آبی در دوران پادشاهی محمدرضا پهلوی بر روی رودخانه دز توسط ساخته شد. این فرایند ساخت توسط یک کنسرسیوم ایتالیایی در ۲۳ کیلومتری شمال شرق اندیمشک احداث شد تا ۱۲۵۰۰۰ هکتار از اراضی پایین دست را آبیاری کند و نقش مهمی در کنترل سیلاب‌های بالادستش داشته باشد. این سد همچنین نیروگاهی با قدرت ۵۲۰ مگاوات را فعال کرده است.
مشخصات سد
احداث سد عظیم دز، در سال ۱۳۳۸ خورشیدی توسط ایتالیایی‌ها در کوه‌های زاگرس آغاز و در سال ۱۳۴۱ خورشیدی پایان یافت. دریاچه این سد ۶۵ کیلومتر طول و ۲۲۵۰۰۰ کیلومترمربع مساحت داشته و گنجایش نهایی آن ۳٫۳ میلیارد مترمکعب می‌باشد. این سد با ارتفاع ۲۰۳ متر در زمان ساخت خود به عنوان یکی از مرتفع‌ترین سدهای جهان (ششمین سد جهان در آن زمان) شناخته می‌شد و در حال حاضر نیز پنجاهمین سد بلند دنیا در بین سدهای ساخته شده و در دست ساخت است.
تاریخچه
سد دز نخستین سد از رشته سدهای چند منظوره در ۲۳ اسفند ۱۳۴۱ مورد بهره‌برداری قرار گرفت. با احداث سد دز در پشت دیواره این سد دریاچه‌ای به طول ۶۵ کیلومتر بوجود آمده که با ظرفیت نهائی ۳٫۳ میلیارد متر مکعب آب را در خود جای می‌دهد.
هدف ساخت سد
هدف اصلی از احداث سد‌هایی نظیر سددز تأمین نیروی لازم جهت تولید برق کنترل سیلاب‌ها و تنظیم آب جهت مصارف آبیاری است. به منظور کنترل سیلاب‌ها دو تونل سرریز در ضلع شرقی دریاچه و با فاصله کمی از بدنه سد ساخته شده‌است.
مشخصات فنی
قطر تونل تخلیه شماره یک سد ۱۴ متر و و تونل شماره دو ۱۲٫۶ متر است و هر یک از آنها قادر به تخلیه ۳۰۰۰ متر مکعب آب در ثانیه است. همچنین دو تونل آبگیر اصلی در ضلع غربی دریاچه ایجاد شده که هر یک به انشعاباتی با قطر کمتر تقسیم شده که توسط آنها آب پشت دریاچه به توربین‌ها می‌رسد. حداکثر آب خروجی هریک از تونل‌های آبگیری اصلی برابر با ۲۴۰ متر مکعب در ثانیه است.
در وسط بدنه سد در ارتفاع ۲۲۲٫۷ متری ازسطح دریا سه دریچه آبیاری مخروطی شکل به منظور آبیاری زمین‌های کشاورزی و نیز کنترل سیلاب‌ها وجود دارد. حداکثر خروجی هر یک از این دریچه‌های آبیاری ۶۰ متر مکعب در ثانیه است. تعداد ۸ واحد ژنراتور هریک به قدرت ۶۵ مگاوات در نیروگاه سد دز وجود دارد و بدین ترتیب ظرفیت تمامی نیروگاه مجموعاً ۵۲۰ مگاوات است. کلید خانه که در ارتفاع ۵۷۷٫۵ متری از سطح دریا واقع شده‌است شامل کلید‌های قدرت از نوع روغنی - گازی و کلید‌های هوائی شمش‌های اصلی و فرعی و دیگر تجهیزات لازم برای ولتاژ ۲۳۰ کیلو ولت است. اتاق کنترل سد دز در ضلع غربی دره نزدیک به بدنه سد در ارتفاع ۲۲۵ متری از سطح دریا قرار دارد. مجموع طول جاده‌های تونلی منتهی به اتاق فرمان و نیروگاه ۶٫۵ کیلومتر است.
شرکت‌های سازنده و هزینه
شرکت انتریوهایدرو راه‌اندازی واحد‌ها را به عهده داشت و شرکت آمریکایی موریسون نادسن پیمانکار مرحله احداث کمپ تأمین آب مصرفی و آشامیدنی ایجاد تونل انحرافی و جاده تونلی و ... بوده‌است شرکت ایتالیایی امپرزیت – جیرولا – لودی جیانی پیمانکار مرحله ساختمان بدنه سد و نیروگاه و تونل‌های سر ریز و کلید خانه و تکمیل تونل جاده‌ای و ... بوده‌است. مخارج کل جهت اجرای این پرژه با در نظر گرفتن خطوط انتقال ۲۳۰ کیلو ولتی بالغ بر پنج میلیارد و پانصد میلیون ریال (معادل ۷۳٫۵ میلیون دلار) برآورد شده‌است از این مقدار مبلغ چهل میلیارد ونهصد میلیون ریال (۶۵ میلیون دلار) مربوط به هزینه‌های سد نیروگاه و دستگاه‌های آن و مابقی یعنی ششصد و چهل میلیون ریال (۸۵۰۰۰۰۰ دلار) مربوط به خطوط و ایستگاه‌های انتقال در مراحل ابتدایی بهره‌برداری از نیروگاه بوده‌است.
مشخصات نیروگاه
همانطور که اشاره شد یکی از بخش های مهم سد دز، نیروگاه برقابی آن است که در مورد مشخصات آن موارد زیر قابل ذکر است.
مشخصات توربین:
نوع توربین: فرانسیس عمودی ساخت کارخانه هیتاچی ژاپن
سرعت چرخش توربین: ۲۵۰ دور در دقیقه
وزن رانر با شافت: ۴۲ تن
حداکثر قطر رانر: ۳۱۷۵ میلی‌متر
تعداد پره‌های رانر: ۱۷ عدد
جنس رانر: فولاد ۴۶ – sc در قسمت‌هایی کوتینگ stainless steel
مشخصات ژنراتور‌ها
تعداد: هشت عدد
ساخت: زیمنس آلمان
توان هر یک: ۶۵ مگا وات
ولتاژ خروجی هر یک: ۱۳٫۸ کیلو ولت – سه فاز – ۵۰ سیکل در ثانیه
مشخصات ترانسفورمر‌ها
هشت دستگاه ترانسفورمر افزاینده سه فاز
ظرفیت هر کدام: ۸۴۰۰۰ کیلو ولت‌آمپر
نسبت تبدیل ترانسفورمر: ۱۳٫۸ به ۲۳۰ کیلو ولت است.