کلیات
ترکمانچای یکی از شهر‌های قدیمی و تاریخی ایران واقع در استان آذربایجان شرقی است که در شهرستان میانه استان آذربایجان شرقی واقع شده‌است.
این شهر در دامنه‌های جنوبی کوه‌های بُزقوش قرار دارد و آب و هوای آن کوهستانی و معتدل است، در فصل زمستان به شدت سرد با بارش فراوان برف همراه است. ترکمانچای در ۴۵ کیلومتری میانه؛ و در کنار جاده قدیم ترانزیتی تبریز-تهران واقع شده‌است. زبان اهالی آن ترکی آذربایجانی است.
شهرت
این شهر از شهر‌های قدیمی آذربایجان بوده و دارای قدمت بالایی می‌باشد. عمده شهرت این شهر به خاطر عقد عهدنامه ترکمانچای در پایان جنگ‌های ایران و روسیه در عهد قاجار می‌باشد. عباس میرزا شاهزاده لایق قاجار در این شهر به نمایندگی از شاه قاجار برای امضای عهدنامه ترکمانچای حضور یافت اگر چه وی دلاوری‌ها و رشادت‌های فراوانی را در دفاع از وطن نشان داد و با قبول شکست در برابر روسیه مخالف بود، ولی ناچار به امضای عهدنامه شد. خیابان مجاور محل عقد عهدنامه ترکمانچای به یاد رشادت‌های عباس میرزا و سربازان مدافع وطن «عباس میرزا» نامگذاری شده‌است.
«عهدنام‌نامۀ» ترکمانچای، از سوی امپراتوری روسیه تزاری با همراهی و هم‌گامی امپراتوری بریتانیا، بر ملت و دولت ایران در تاریخ اول اسفند ۱۲۰۶ خورشیدی برابر با ۲۱ فوریه ۱۸۲۸ تحمیل شد. بر پایۀ این قرارداد، ایالت ایروان و نخجوان و بخش بزرگ دیگری از ایالت تالش از دست ایران رفت.
تاریخ
تاریخ ترکمانچای به دوران اتابکان بازمی‌گردد. در این دوره گروهی از ترکمانان مهاجرت خود را به آذربایجان آغاز کردند و هم‌زمان دسته‌ای از آن‌ها در این شهر سکونت گزیدند و نام آن به ترکمان کندی و به تدریج ترکمان و ترکمن تغییر کرد. هم چنین در قرن نهم کلاویخو نام این شهر را به صورت تونگلار و توکلر ضبط نموده و مردم آن را ترکمن نامیده‌است. بعضی از مناطق ترکمانچای قدیمی است از جمله منطقه بروانان که امروزه روستایی به آن نام وجود ندارد، اما ناحیه بروانان چندین دهستان را در تقسیمات کشوری امروز شامل می‌شود. نام بروانان نخستین بار در قرن پنجم و ششم به عنوان شهری کوچک در آذربایجان ذکر شده‌است. در سال ۱۲۹۵ ناصرالدین شاه در راه سفر به فرنگ وارد ترکمانچای شده‌است. از آثار باستانی ترکمانچای می‌توان به تپه باستانی بروانان در یک کیلومتری جنوب غربی روستای صومعه علیا و تپه خاکستر (در ترکی آذربایجانی: کول تپه) در حدود یک کیلومتری شرق این شهر اشاره کرد.
جغرافیا
ترکمانچای در ارتفاعات کوه بزقوش و در مکانی دره مانند واقع شده‌است. از این دره رود ترکمانچای عبور می‌کند و بافت شهر را به دو ضلع شرقی و غربی تبدیل می‌کند. آبادی‌های شهر عمدتاً در دشت‌هایی مرتفع و رشته کوه بزقوش در امتداد شمال آن قرار گرفته‌است. جاده اصلی تهران- میانه- بستان آباد- تبریز از ۹ کیلومتری جنوب ترکمانچای می‌گذرد. پیش از احداث این جاده در اوایل سلطنت رضاشاه جاده میانه- تبریز از آبادی ترکمانچای عبور می‌کرد. دمای هوا در ترکمانچای در تابستان به ۳۹ درجه و در زمستان نیز به منفی ۱۹ درجه سانتیگراد می‌رسد. میزان بارش سالانه آن نیز حدود ۲۵۰ میلی‌متر می‌باشد.
محصولات کشاورزی و صنایع دستی
درختان گردو بادام کوهی و دیگر درختان میوه در این شهر می‌روید. گل گاو زبان، شیرین بیان، آویشن، خاکشیر، گل خطمی، کاسنی، کتیرا، مرزه کوهی و رستنی‌هایی برای چرای دام دارد. محصولات عمده آن گندم، جو، بنشن، تره بار، گردو، گلابی، انگور، زردآلو و سیب است که به همراه فراورده‌های لبنی صادر می‌شود. مرغداری‌های صنعتی دایر است و تولیدات آن صادر می‌شود. هم چنین زنبورداری نیز اهمیت دارد و عسل آن صادر می‌شود. صنایع دستی آن قالی بافی با طرح هریس و بخصوص قالی‌های ابریشمی است. کارگاه‌های ریسندگی و موزاییک‌سازی نیز در این شهر فعال است.
تخریب آثار تاریخی
حمام امیرکبیر ترکمانچای که به دستور امیر کبیر ساخته شده‌است یکی از آثار تاریخی این شهر است. وجود سکو‌ها و خزینه در معماری قدیمی این حمام تاریخی و تأمین آب آن از قنات نکات قابل توجه در خصوص این بنای تاریخی است که علیرغم اینکه جزو بنا‌های تاریخی درون‌شهری محسوب می‌شود، اما در حال تخریب است و تبدیل به خرابه‌ای پر از زباله شده‌است در حالیکه می‌توانست زمینه‌ساز جذب گردشگر و ایجاد اشتغال باشد.
زلزله
۱۳۹۸/۰۸/۱۷ زلزله ای با قدرت ۵.۹ ریشتر این منطقه از ایران و مناطق مجاور را به لرزه در آورد؛ زلزله ای که با خسارت های مالی و جانی همراه شد.