کلیات
نفت به عنوان یکی از منابع اصلی و حیاتی تولید انرژی و تولید فرآورده های شیمیایی اکنون بخش مهمی از اقتصاد جهانی را به خود اختصاص داده است و اقتصاد بسیاری از کشورها به ویژه کشورهای تولید کننده این محصول به نفت وابسته است. بر این اساس افزایش و یا کاهش قیمت نفت، همواره اقتصاد کشورها را در ابعاد کلان متأثر و شرایط ویژه ای را برای آنها ایجاد می کند. قیمت نفت همواره در تلاطم بازار افزایش و یا کاهش می باید و از متغیرهای فراوانی تأثیر می پذیرد.
متغیرهای قیمت نفت
پس از کشف منابع عظیم گاز طبیعی در ۱۹۵۹ در هلند و افزایش درآمدهای ارزی حاصل از صدور آن، اقتصاد این کشور با مشکلات متعددی روبه‌رو گشت که غالباً از آن به «بیماری هلندی» یاد می‌گردد. پس از آن هر گاه که درآمدهای بخش صادراتی کشور، منجر به ورود مقادیر قابل توجهی ارز گردد، خطر ابتلا به این بیماری به ذهن خطور می‌کند.
در وهله اول به نظر می‌رسد که منشأ این مشکل افزایش قیمت یا مقدار کالای صادراتی باشد، در حالی که این مسأله می‌تواند از ورود سرمایه ناشی از استقراض نیز پدیدار شود. به طور مثال یانگر (۱۹۹۲) به بررسی این پدیده در ارتباط با اخذ وام خارجی و ورود سرمایه به کشور غنا پرداخته است. اما این بیماری در کشورهای صادرکننده نفت پس از اولین شوک نفتی در ۱۹۷۳ ـ. در نتیجه تلاش‌های کشورهای عضو اوپک برای افزایش قیمت نفت ـ. ظهور کرد. این مسأله تغییرات ساختاری زیادی را در کشورهای صادرکننده نفت حوزه‌ی خلیج فارس به وجود آورد. به هر حال، ممکن است که این مسأله علت اصلی تحولات پرشتاب خاورمیانه نباشد، اما به عنوان یکی از عوامل فراهم کردن بستر اقتصادی تحولات اقتصادی سیاسی سه دهه اخیر قابل توجه است.
اقتصاد ایران از دیرباز به عدم تعادل‌ها در اقتصاد کلان دچار بوده است. در عصر قاجار دولت اقتصادی به معنی امروزی وجود نداشت و اصولاً هزینه‌های دولتی به مفهوم کنونی نبود. عدم تعادل‌ها از طریق دادن اعتبارات یا اخذ وام‌ها تا حدودی جبران می‌گشت و اقتصاد همیشه در شرایطی بود که مثلاً تراز بازرگانی با خروج طلا و فلزات قدیمی از کشور متعادل می‌شد. با کشف نفت و تزریق درآمدهای نفتی به بودجه دولت نیاز به وام خارجی تا حدودی کاهش یافت. اما فقط زمانی که قیمت نفت در اولین شوک نفتی دهه ۱۳۵۰ شدیداً افزایش یافت، ایران از جرگه‌ی کشورهای وام‌گیرنده خارج شد.
در برنامه اول (۳۴ ـ. ۱۳۲۷) پیش‌بینی شده بود که استقراض خارجی ۳۱ درصد از کل منابع درآمدی برنامه و ۶۰ درصد از کل استقراض را تأمین کند که با شروع نهضت ملی شدن نفت و روی کار آمدن دولت ملی دکتر مصدق برنامه عملاً به اجرا درنیامد.
در برنامه دوم، استقراض خارجی به ۲۷ درصد کل منابع درآمدی برنامه و ۸۶ درصد کل استقراض در طی برنامه در نظر گرفته شده بود. این مسأله در مورد برنامه‌های سوم به ترتیب ۱۴ درصد، ۹۱ درصد و برنامه چهارم به ۱۴ درصد، ۵۳ درصد رسید.
کشور در آستانه برنامه پنجم دچار تحولاتی عظیم گشت. در شروع برنامه قیمت نفت در طی یک سال از ۹/۱ دلار به حدود ۱۰ دلار رسید و درآمدهای نفتی به خزانه دولت سرازیر گشت. حکومت وقت قسمت اعظمی از دلار‌های نفتی را در قالب برنامه پنجم درآورد، به طوری که سطح پولی برنامه عمرانی دو برابر گردید. این مسأله سبب مشکلاتی شد که قبلاً برای کشورهای دیگر پیش آمده بود و از آن به عنوان بیماری هلندی یاد می‌شود.
تکیه به نفت در سال‌های پس از انقلاب نیز ادامه یافته است. با شروع جنگ و ادامه آن عملاً نظام تولید کشور تحت تأثیر شرایط جنگ، بحران مدیریت و مالکیت مختل گردید. مدیریت اقتصاد در طی این سال‌ها به دنبال فروش هر چه بیشتر نفت برای تأمین هزینه‌های جنگ و مایحتاج ضروری کشور بود؛ لذا بازار سیاه به سایر کالا‌های اساسی، بادوام و حتی خوراکی کشیده شد. پس از پایان جنگ و شروع اولین برنامه پنج ساله پس از انقلاب، سهم ارزش افزوده بخش نفت به قیمت ثابت به تولید ناخالص داخلی در طی سال‌های برنامه از ۲۰ تا ۳/۲۱ درصد در نوسان بود.
سیاست‌های تجاری در خصوص تشویق صادرکنندگان و به حرکت افتادن بخش‌های صادراتی اقتصاد که در دوران جنگ به تعطیلی کشیده شده بود سبب شد که سهم صادرات نفت در کل صادرات که در اوایل برنامه حدود ۹۲ درصد در ۱۳۶۸ بود به حدود ۷۹ درصد کاهش یافت. برنامه دوم به دلیل معضلاتی که در آن پیش آمده و عملاً به شکست یکسان‌سازی نرخ ارز منجر شده بود، نیاز به صادرات نفت برای برنامه‌های توسعه و طرح‌های زیادی که در برنامه اول تعریف شده بود موجب شد که سهم صادرات نفتی در کل صادرات به ۳/۸۲، ۸۶، ۴/۸۴ درصد در سال‌های دوم، سوم و چهارم برنامه دوم توسعه برسد.
شوک نفتی
معمولاً منظور از شوک نفتی تغییرات ناگهانی در قیمت نفت است. به نظر می‌رسد در این تعریف خام همه کارشناسان متفق‌القول هستند، اما در بحث سنجش آن بر متغیرهای اقتصاد کلان تعاریف گوناگون و بنابراین روش‌های اندازه‌گیری متعددی ارایه می‌شود و ظاهراً بخشی از اختلاف در نتایج نیز از این مسأله نشأت می‌گیرد.
برای مثال مطالعات صورت گرفته توسط انگل و پاتون (۲۰۰۱)، کوپر (۲۰۰۲) و خیمنس رودریگز (۲۰۰۲) با استفاده از مدل‌های آرچ ـ. گاچ صورت گرفته است. در حالی که در برخی از مطالعات دیگر از یک تعریف قراردادی برای بی‌ثباتی قیمت نفت استفاده می‌شود.
مثلاً هامیلتون (۱۹۹۶) بی‌ثباتی را افزایش بیش از ۲۵ درصد ماکزیمم قیمت نفت در سال قبل‌تر تعریف کرده است. اما به دور از مباحث نظری، آنچه امروزه از شوک نفتی در اذهان جای گرفته است شوک‌هایی است که هنوز از تعداد انگشتان یک دست فراتر نرفته است. آنها عبارتند از: شوک نفتی اول که به دنبال تلاش اوپک در ۱۹۷۲ ـ. ۱۹۷۴ روی داد و ماحصل آن افزایش قیمت نفت از هر بشکه ۹/۱ دلار در ۱۹۷۲ به ۴۱/۱۰ دلار در ۱۹۷۴ بود، به عبارت دیگر طی دوره مورد نظر قیمت نفت به بیش از ۵ برابر افزایش یافت
دومین شوک نفتی در ۱۹۷۸ (۱۳۵۷ خورشیدی) روی داد. بروز انقلاب و اعتصابات کارکنان صنعت نفت سبب قطع صادرات نفت ایران به عنوان یکی از بزرگترین صادرکنندگان نفت در دنیا، سبب افزایش قیمت نفت گردید. قیمت نفت در بازار تک محموله‌ای به ۴۰ دلار در هر بشکه رسید. سومین شوک نفتی برخلاف دو شوک اول و دوم سقوط قیمت نفت در ۱۹۸۵ را در پی داشت.
قیمت نفت که حال پس از گذشت چند سال از پیروزی انقلاب در ایران و صادرات مجدد نفت این کشور به ۳۴ دلار در اوایل دهه هشتاد رسیده بود، مرتباً کاهش یافت. اوج این کاهش در ۱۹۸۵ بود که در طول آن سال قیمت نفت از ۲۸ دلار به ۱۱ دلار سقوط کرد. چهارمین شوک نفتی در ۱۹۹۱ و به دنبال اشغال کشور کویت توسط ارتش عراق و به دنبال آن حمله آمریکا و متحدینش به عراق پدید آمد. در این سال قیمت نفت به حدود ۴۰ دلار نیز رسید، اما این قیمت فقط حدود یک ماه دوام آورد و سپس در طول سال تدریجاً به ۲۰ دلار کاهش یافت.
ایدن بردلی، مدیر اجرایی بانک «کامنولت» استرالیا، با حضور در شبکه تلویزیونی «سی ان بی سی» از بازار کالا و نفت گفت. به عقیده بردلی، اگرچه کندی رشد اقتصاد چین به تقاضای نفت ضربه زده است، اما کماکان عرضه بیش از تقاضا عامل اصلی سقوط قیمت نفت است.
مدیر اجرایی بانک «کامنولت» گفت: اگرچه در رابطه با بازار کالا، کاهش تقاضا را عامل اصلی افت قیمت‌ها می‌دانند، اما به عقیده من درباره نفت، دومین عامل است. چرا که تخمین زده شده در سال جاری رشد مصرف حدود ۱.۴ میلیون بشکه باشد که چین به تنهایی ۳۵۰ هزار بشکه از این مقدار را به خود اختصاص می‌دهد.
بردلی با تأکید بر اهمیت تقاضا در افت قیمت‌ها، تصریح کرد: با این حال اصلی‌ترین مشکل، تقاضا نیست. معضلاتی که اخیراً و ظرف ۱۲ ماه گذشته در حوزه نفت مشاهده شده بیشتر به عرضه مربوط است. مازاد تولید روزانه نفت حدود دو میلیون بشکه است که بیشتر از جانب آمریکا می‌رسد.
به گفته بردلی متغیر اصلی و مؤثر در قیمت نفت تولید است و داده‌های مربوط به آمریکا محرک قیمت نفت خواهد بود.
وی افزود: تا جایی که در سال ۲۰۱۵ دیدیم، داده‌های منتشر شده از آمریکا درباره تعداد دکل‌های نفتی و حدسیات درباره میزان تولید و موارد دیگر، عامل اصلی تعیین کننده قیمت نفت تا آخر سال خواهد بود.
مجری «سی ان بی سی» پرسید، آیا این احتمال می‌رود که اعضای اوپک، به کاهش تولید فکر کنند؟ چرا که بسیاری از این کشورها از جمله عربستان سعودی برای ایجاد تعادل در بودجه کشور نیاز به قیمت‌های بالاتری دارند.
ایدن بردلی در پاسخ، اظهار کرد: یکی از مسائلی که اخیراً زیاد مورد بحث قرار گرفته این است که در بازار نفت در یک یا دو سال اخیر، دو تغییر ساختاری با هم اتفاق افتاده است. این را هم در نظر داشته باشید که ظرف ۱۵۰ سال اخیر، به طور کل هفت تغییر ساختاری داشتیم.
بردلی از افزایش تولید آمریکا و تکمیل ظرفیت اوپک به عنوان دو تغییر ساختاری یاد کرد و توضیح داد: سه تا از هفت تغییر ساختاری پیشین نیز از تولید روی آب در آمریکا ناشی شده بود. این افزایش تولید، نوسانات را زیاد می‌کند. صنعت نفت با قیمت ۴۰ دلار ویران و با ۶۰ دلار در هر بشکه باز جان خواهد گرفت.
وی ادامه داد: تغییر دیگر که بسیار جالب هم هست، این است که برای اولین بار در ۳۰ سال گذشته، می‌بینیم که بازار نفت، ظرفیت مازاد اوپک را ندارد. به این معنی که خصوصاً عربستان سعودی دیگر آن برش قبلی را ندارد و نمی‌تواند سیاست‌هایش را به سایر کشورهای عضو سازمان تحمیل کند.
ایدن بردلی در خصوص دقت داده‌ها، تصریح کرد: فکر می‌کنم تمام داده‌هایی که امروزه چه درباره تولید و چه تقاضا دریافت می‌کنیم، یا گمانه‌زنی‌های سازمان‌هایی مانند وزارت انرژی است، یا چند ماه از تاریخش گذشته و همین‌ها نیز به نوسانات بازار می‌افزاید.
عوامل موثر بر کاهش قیمت نفت
همانطور که اشاره شد، متغیرهای فراوانی زمینه ساز افزایش و یا کاهش قیمت نفت در مرور زمان می شود که در ادامه به صورت جزئی تر سه عامل مهم آن بررسی می شود.
رکود اقتصادی
شاید بزرگترین ریسک برای قیمت نفت، رکود اقتصادی است. اقتصاد جهانی در حال حاضر سیگنال‌های هشداردهنده‌ای را بروز داده که شامل کندی رشد اقتصادی در چین، رشد منفی تولید ناخالص داخلی در بخش‌هایی از اروپا، بحران‌های ارزی در بازارهای نوظهور و نوسان مالی در سراسر جهان بوده است. تحلیلگران شرکت “وود مک کنزی” در این باره نوشتند: زنگ خطر به صدا درآمده است. رشد تقاضا یکی از ارکان قوت بازار نفت از زمان افت قیمت‌ها بوده و از سال ۲۰۱۲ هر سال از یک میلیون بشکه در روز فراتر رفته است. ما رشد تقاضا برای نفت در سال ۲۰۱۹ را ۱.۱ میلیون بشکه در روز پیش‌بینی می‌کنیم، اما این روند در خطر است.
منفی شدن قیمت نفت
همزمان با شیوع ویروس کرونا در جهان و کاهش شدید مشتریان نفت، قیمت نفت در بازار جهانی به شدت کاهش یافت. بر اساس گزارش‌های منتشر شده قیمت هر بشکه نفت پایه وست تگزاس اینترمدیت برای تحویل در ماه مه، در جریان معاملات روز دوشنبه بازارهای جهانی، بزرگترین سقوط روزانه خود را تجربه کرد و با ۳۱۶ درصد کاهش به منفی ۳۹ دلار و ۵۵ سنت رسید که رقمی بی‌سابقه در طول تاریخ به شمار می‌رود.
روزنامه گاردین روز دوشنبه یکم اردیبهشت ۹۹ دلیل این سقوط قیمت از ۱۸ دلار به منفی ۳۵ دلار که از قضا بیش از ۵۳ دلار کاهش داشت را اینگونه توصیف کرد که شرکت‌های آمریکایی دیگر جایی برای انبار کردن نفت خود ندارند. ظرفیت این انبار‌ها تمام شده و شرکت‌ها مجبور هستند به خریداران برای بردن نفت مازاد خود، حتی تا بشکه‌ای ۳۵ دلار پول بدهند.
همزمان با شیوع ویروس کرونا در جهان و کاهش شدید مشتریان نفت، قیمت نفت در بازار جهانی به شدت کاهش یافت. بر اساس گزارش‌های منتشر شده قیمت هر بشکه نفت پایه وست تگزاس اینترمدیت برای تحویل در ماه مه، در جریان معاملات روز دوشنبه بازارهای جهانی، بزرگترین سقوط روزانه خود را تجربه کرد و با ۳۱۶ درصد کاهش به منفی ۳۹ دلار و ۵۵ سنت رسید که رقمی بی‌سابقه در طول تاریخ به شمار می‌رود.
روزنامه گاردین روز دوشنبه یکم اردیبهشت ۹۹ دلیل این سقوط قیمت از ۱۸ دلار به منفی ۳۵ دلار که از قضا بیش از ۵۳ دلار کاهش داشت را اینگونه توصیف کرد که شرکت‌های آمریکایی دیگر جایی برای انبار کردن نفت خود ندارند. ظرفیت این انبار‌ها تمام شده و شرکت‌ها مجبور هستند به خریداران برای بردن نفت مازاد خود، حتی تا بشکه‌ای ۳۵ دلار پول بدهند.
در مورد قیمت نفت در ویکی تابناک بیشتر بخوانید
تابناک منتشر کرد| بخش نخست
برای نخستین بار موسی سوری از مدیران ارشد ادوار صنعت نفت، حال و هوای بمباران پالایشگاه نفت آبادان و عملکرد کارکنان صنعت نفت در راستای حفظ و صیانت از منافع ملی را از دریچه‌ای دیگر روایت می‌کند.
کد خبر: ۱۲۷۲۰۵۵ تاریخ انتشار : ۱۴۰۳/۰۸/۲۶
احتمال سقوط قیمت نفت تا ۴۰ دلار
ناظران بازار نفت می‌گویند اگر اوپک پلاس محدودیت عرضه فعلی داوطلبانه خود را لغو کند، قیمت‌ها ممکن است به ۴۰ دلار در هر بشکه سقوط کند.
کد خبر: ۱۲۷۱۷۸۰ تاریخ انتشار : ۱۴۰۳/۰۸/۲۴
قیمت نفت سنگین ایران صعود کرد.
کد خبر: ۱۲۷۱۴۲۷ تاریخ انتشار : ۱۴۰۳/۰۸/۲۲
فصل جدید بازار نفت آغاز شد؛
با بازگشت ترامپ به کاخ سفید، بی شک بازار نفت، قیمت ها، تقاضا و البته تولید این محصول گرانبها دستخوش تغییراتی می‌شود که در این میان نفت ایران و البته ونزوئلا می‌تواند نقش پررنگی در چگونگی آینده آن ایفا کند.
کد خبر: ۱۲۷۰۲۳۷ تاریخ انتشار : ۱۴۰۳/۰۸/۱۶
با تقویت ارزش دلار، قیمت طلا بیش از ۳۰ دلار و قیمت نفت نزدیک به یک و نیم دلار کاهش یافت.
کد خبر: ۱۲۷۰۲۰۳ تاریخ انتشار : ۱۴۰۳/۰۸/۱۶
اسدالله غلام پور
کد خبر: ۱۲۶۹۹۷۷ تاریخ انتشار : ۱۴۰۳/۰۸/۱۵
بهای طلای سیاه در بازار جهانی به دلیل نگرانی از انتقام ایران از رژیم صهیونیستی بیش از ۳ درصد رشد کرد.
کد خبر: ۱۲۶۹۱۰۵ تاریخ انتشار : ۱۴۰۳/۰۸/۱۱
فریدون برکشلی در گفتگو با تابناک:
رئیس مرکز مطالعات انرژی وین آخرین وضعیت تحولات بازار نفت پس از ناآرامی‌ها در قلب نفتی جهان در منطقه غرب آسیا را واکاوی کرد.
کد خبر: ۱۲۶۸۴۱۵ تاریخ انتشار : ۱۴۰۳/۰۸/۰۷
بهای طلای سیاه در معاملات امروز بازار انرژی شاهد سقوط بیش از ۴ درصدی بود.
کد خبر: ۱۲۶۸۳۴۶ تاریخ انتشار : ۱۴۰۳/۰۸/۰۷
بهای طلا و نقره در بازار فلزات گرانبها شاهد افزایش و بهای نفت خام شاهد کاهش بود.
کد خبر: ۱۲۶۷۳۵۴ تاریخ انتشار : ۱۴۰۳/۰۸/۰۲
اگر عربستان سعودی با افزایش تولید نفت، باعث ریزش قیمت جهانی آن شود، اقتصاد دوران جنگ روسیه ممکن است با وضعیت دشوارتری برای تامین درآمدهای نفتی ضروری مواجه شود.
کد خبر: ۱۲۶۵۵۲۱ تاریخ انتشار : ۱۴۰۳/۰۷/۲۳
رسانه‌های عرب زبان تاکید کردند در صورتی که ایران از اهرم مسدود کردن تنگه هرمز برای مقابله با هر تجاوزی علیه خاک خود استفاده کند این اتفاق برای اقتصاد جهان فاجعه بار خواهد شد.
کد خبر: ۱۲۶۵۲۶۳ تاریخ انتشار : ۱۴۰۳/۰۷/۲۲
بهای نفت خام و طلا در بازارهای جهانی شاهد کاهش بود.
کد خبر: ۱۲۶۴۵۴۰ تاریخ انتشار : ۱۴۰۳/۰۷/۱۸
تابناک گزارش می دهد/
به دنبال پاسخ ایران به رفتار‌های جنایتکارانه رژیم اسراییل در جای جای خاورمیانه طرحی روی میز شورای جنگ این رژیم قرار دارد که به مراکز نفتی ایران در خلیج فارس حمله کند...
کد خبر: ۱۲۶۴۴۳۷ تاریخ انتشار : ۱۴۰۳/۰۷/۱۷
تحلیلگران گلدمن ساکس طی یادداشتی هشدار دادند در صورت مختل شدن تولید نفت ایران، قیمت نفت بین ۱۰ تا ۲۰ دلار در هر بشکه در ۲۰۲۵ افزایش می‌یابد.
کد خبر: ۱۲۶۳۷۳۸ تاریخ انتشار : ۱۴۰۳/۰۷/۱۴
پس از حمله موشکی ایران به اسرائیل، قیمت نفت روز سه شنبه بیش از ۳ درصد افزایش یافت. کارشناسان به شبکه آمریکایی ای‌بی‌سی نیوز گفتند که انتظار می رود افزایش قیمت نفت باعث افزایش بهای بنزین در ایالات متحده آمریکا شود.
کد خبر: ۱۲۶۳۱۹۸ تاریخ انتشار : ۱۴۰۳/۰۷/۱۱
در گفتگو با تابناک مطرح شد
فریدون برکشلی، کارشناس ارشد حوزه بین الملل نفت، گفت: منطقه گرایی، و ناسیونالیسم ملی- منطقه‌ای به تدریج علائم خود را ظاهر می‌کند. بریکس، شانگهای و ... تحولات مهمی در حال شکل‌گیری است. اقتصاد چین هم، دیگر نمی‌خواهد یا نمی‌تواند، کارخانه جهانی باشد.
کد خبر: ۱۲۶۱۸۰۶ تاریخ انتشار : ۱۴۰۳/۰۷/۰۴
انور محمدی، فعال رسانه ای
کد خبر: ۱۲۶۰۲۸۶ تاریخ انتشار : ۱۴۰۳/۰۶/۲۷
فریدون برکشلی، رئیس مرکز مطالعات انرژی وین
کد خبر: ۱۲۵۹۵۷۶ تاریخ انتشار : ۱۴۰۳/۰۶/۲۴
اسدالله غلام پور، کارشناس ارشد صنعت نفت
کد خبر: ۱۲۵۸۳۸۶ تاریخ انتشار : ۱۴۰۳/۰۶/۱۸