کلیات

سَجده شُکْر از سجده‌های مستحب است که انجام آن برای شکرگزاری نسبت به نعمت یا دفع بلا سفارش شده است. سجده شکر پس از پایان نماز، چه نماز واجب و چه مستحب به عنوان یکی از تعقیبات پرفضیلت است. برای انجام سجده شکر، رو به قبله بودن و طهارت لازم نیست.

موارد استحباب

سجده شکر در موارد زیر مستحب مؤکد است:

1. بعد از هر نماز واجب و مستحب: اگر چه سجده بعد از نمازهای واجب در روایات آمده است، ولی انجام آن بعد از برخی نمازهای واجب مانند نماز مغرب تأکید بیشتری شده است. امام کاظم(ع) فرمود: «این سجده (بعد از نماز مغرب) را ترک نکن؛ زیرا دعا در آن مستجاب است.»
2. هنگام رسیدن نعمتی جدید و یا تجدید نعمت
3. هنگام دور شدن نقمت و بلایی از انسان و نیز یاد آوری آن‌ها
4. پس از توفیق یافتن در به جا آوردن عملی نیک یا ترک گناه
5. هنگام مشاهده فرد مبتلا به بلایی و دیدن فاسق.

چگونگی انجام سجده شکر

اینکه آیا برای تحقق سجده شکر، نهادن اعضای هفت‌گانه بر زمین لازم است یا گذاشتن پیشانی به تنهایی کفایت می‌کند؟ مسئله محل بحث واختلاف است.

سجده شکر، تکبیر افتتاح، تکبیر هنگام رفتن به سجده و نیز تشهد و سلام ندارد؛ هرچند که برخی از فقها تکبیر را پس از سر برداشتن از سجده مستحب دانسته‌اند.

سجده شکر با یک بار سجده کردن تحقق می‌یابد؛ اما بهترین حالت برای سجده شکر این است که فرد دو بار سجده کند و بین دو سجده، گونه راست و سپس گونه چپ را- که از آن به «تَعفیر» تعبیر می‌شود- به زمین بگذارد. گفته‌اند نخستین سجده شکر دراسلام توسط امام علی (ع) در ماجرای لیلة المبیت وپس از آگاهی یافتن از سلامت ماندن پیامبر خدا انجام گرفته است.

ذکرهای سجده شکر

در سجدهٔ شکر هرگونه ذکر و دعایی جایز است، امّا در روایات دعاهای بسیاری برای سجدهٔ شکر ذکر شده است که برخی از آنها این چند مورد است:

• به سند معتبر از امام رضا(ع) روایت شده: اگر می‌خواهی صد مرتبه «شُکراً شُکراً» بگو و اگر می‌خواهی صد مرتبه «عَفواً عَفواً».
• امام صادق(ع) می‌فرماید: «نمازگزار بعد از نمازهای واجب به جهت شکر خداوند و سپاس‌گزاری از او برای توفیقی که در ادای واجباتش به او عنایت فرموده، سجده می‌کند و کم‌ترین چیزی که می‌گوید؛ سه بار ذکر "شُکراً لِلّه" است».
• در عیون اخبار الرضا از رجاء بن ابی ضحاک روایت کرده که حضرت رضا(ع) در راه خراسان، هرگاه از تعقیب نماز ظهر فارغ می‌شدند، صد مرتبه در سجده می‌گفتند: شکراً للّه و چون از تعقیب نماز عصر فارغ می‌شدند، صد مرتبه می‌گفتند: حمداً للّه.
• کلینی به سند معتبر روایت کرده است: مردی به حضرت صادق(ع) شکایت کرد: کنیزی دارم که علیل است، فرمود: پس از هر نماز واجب در سجده شکر بگوید: «یا رؤوف یا رحیم، یا ربّ یا سیدی» آنگاه حاجت خود را بطلبد.
• در بسیاری از روایات معتبر نقل شده است که امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) در سجده شکر بسیار می‌گفتند: «اَسْألُک الرّاحَةَ عِنْدَ الْمَوتِ وَ الْعَفْوَ عِندَ الْحِسابِ.»
• همچنین یاد نعمت بزرگ ولایت اهل بیت(ع) در سجده شکر سفارش شده است.

شرایط و مستحبات سجده شکر

در سجده شکر طهارت و نیز رو به قبله بودن شرط نیست. درباره غصبی نبودن مکان و نهادن پیشانی بر چیزی که سجده بر آن صحیح است، بین فقها اختلاف است.

امور زیر در سجده شکر مستحب است:

1. رو به قبله بودن
2. طهارت(با وضو یا غسل بودن)
3. گستردن دست‌ها بر زمین؛ چسبانیدن سینه و شکم به زمین
4. تَعفیر (بر زمین نهادن گونه راست و سپس چپ و به قول برخی سمت راست و چپ پیشانی نیز)
5. طول دادن سجده
6. خواندن دعاهای وارد شده
7. مسح محل سجده با دست و کشیدن دست‌ها بر صورت و جلو بدن پس از سر برداشتن از سجده