کلیات

بیهوشی در پزشکی و دندانپزشکی حالت القاءشده‌ای است که در آن، فرد به‌صورت ارادی و غیرارادی کنترلی بر قسمتی از جسم، یا تمام جسم و محیط فیزیکی خود ندارد و به‌طور موقت می‌تواند موجب بی‌دردی، فلج موضعی و حتی فراموشی شود. این روند موجب تضعیف یا سرکوب برگشت‌پذیر دستگاه عصبی مرکزی شده که باعث از بین رفتن احساس و واکنش به محرک‌های بیرونی می‌شود. فراموشی و از بین بردن هوشیاری دو جنبهٔ مهم حالت بیهوشی هستند.
بیهوشی در پزشکی در اعمال جراحی و دندانپزشکی به کار می‌رود و یک یا چند حالت زیر را فراهم می‌کند:

۱- بی‌دردی (شامل کاهش یا جلوگیری از احساس درد) ۲- فلج عضلانی ۳- فراموشی (فراموشی حافظه) ۴- از بین بردن هوشیاری.

بیهوشی به سه شکل امکان‌پذیر است: ۱- بیهوشی عمومی فرایندی است که در آن فعالیت دستگاه عصبی مرکزی به صورت کامل متوقف شده و در نتیجه بیمار بیهوش می‌شود. ۲- آرام‌بخشی نوعی از بیهوشی است که در آن فرد به صورت کامل بیهوش نیست. در این روش انتقال تکانه‌های عصبی بین قشر مغز و دستگاه کناره‌ای متوقف می‌شود که سبب حالت آرامبخشی می‌شود و حافظهٔ بلندمدت را مختل می‌کند. ۳- بی‌حسی منطقه‌ای که در آن انتقال تکانه‌های عصبی از طریق سیستم عصبی بین بافت هدف و طناب نخاعی متوقف می‌شود که باعث از بین رفتن حس در بافت هدف می‌شود و بیمار کاملاً هوشیار است.

برای آغاز روند درمان و شروع بیهوشی، متخصص بیهوشی تعداد و میزان داروی بیهوشی و نوع بیهوشی را انتخاب می‌کند که بسته به نوع جراحی و شرایط بیمار متفاوت است.

بیمار دقایقی پس از اتمام فرایند بیهوشی به هوش می‌آید و پس از آن به ریکاوری منتقل شده و پس از چنددقیقه تا چندساعت حواسش را بازمی‌یابد. گاه بیمار دچار اختلال ادراک بلندمدت پس از عمل می‌شود و روان‌آشفتگی او ممکن است هفته‌ها یا ماه‌ها به طول انجامد. این حالت در سالمندان و بیمارانی که تحت عمل جراحی قلب قرار می‌گیرند شایع‌تر است. خطرات بیهوشی شامل خطرات با ریسک بالا مانند مرگ، سکته قلبی و آمبولی ریه و خطراتی با ریسک کمتر از جمله تهوع و استفراغ بعد از عمل و اقامت طولانی مدت در بیمارستان است. احتمال وقوع این‌ها به عواملی چون شرایط بیمار، پیچیدگی عمل جراحی و نوع بیهوشی بستگی دارد.

قدیمی‌ترین داروی آرامبخش شراب بوده‌است، که هزاران سال پیش در بین‌النهرین استفاده می‌شده‌است. در دوران باستان، در مناطقی از جهان از عصاره و مشتقات گیاهانی همچون خشخاش، سولانوم، کوکا و مهر گیاه استفاده می‌شده‌است. پزشکان مسلمان و مسیحی، بیهوشی استنشاقی را به کار می‌بردند و محلول تریاک و آب شوکران و مواد دیگر را بر روی اسفنج، که به اسفنج خواب معروف بوده‌است، می‌ریختند. معروف‌ترین داروی بیهوشی اتر است که اختراع آن به قرن ۸ بازمی‌گردد. سپس در سده نوزدهم، کلروفورم نیز مورد استفاده قرار گرفت. از بین داروهای بیهوشی استنشاقی فقط گاز دی نیتروژن مونوکسید همچنان و به‌طور گسترده در بیهوشی به کار برده می‌شود و اتر و کلروفرم با داروهای امن‌تر جایگزین شده‌اند. با پیشرفت دانش پزشکی علاوه بر داروهای بیهوشی استنشاقی از داروهای تزریقی نیز استفاده می‌شود.

تعریف و اهداف

اصطلاح بیهوشی (به انگلیسی: Anesthesia) اولین بار در سال ۱۸۴۶ میلادی توسط الیور وندل هلمز بر مبنای منشأ یونانی آن، یعنی «بدون حس»، به ویلیام مورتون پیشنهاد شد. البته، با توجه به اینکه برخی حواس اولیه حتی در بیهوشی عمیق هم باقی می‌مانند، مناسب تر است که بیهوشی را یک وضعیت بی‌حرکتی بدون درک فرض کنیم. به عبارت ساده‌تر بیهوشی از دست دادن حس درد یا آگاهی در یک عمل جراحی است. بیهوشی دارای اقسام موضعی، منطقه‌ای یا به‌طور عمومی است و بسته به نوع عمل و شرایط سلامت فرد ممکن است متفاوت داشته باشد.

مفاهیم بیهوشی و فراموشی، با مفهوم خودآگاهی گره خورده‌است. به همین صورت، فرد می‌تواند در طول بیهوشی، رؤیا (حالتی از خودآگاهی ذهنی) ببیند و بدون وجود هیچ نشانه‌ای، از فرایند بیهوشی و اتفاقات رخ داده هنگام عمل، آگاهی داشته باشد. برآورد شده‌است که حدود ۲۲ درصد از افراد، طی بیهوشی عمومی، خواب می‌بینند و ۱ یا ۲ نمونه از هزار نفر، دچار آگاهی از بیهوشی می‌شوند.²⁵³

بیهوشی در اتاق عمل سه هدف عمده دارد که شامل موارد ذیل است:

• ناهشیاری (از دست دادن هوشیاری و حافظه به صورت موقت)
• بی‌دردی (از دست دادن حس درد)
• شلی عضلانی

بین انواع بیهوشی و نحوه اثر آن تفاوت‌هایی وجود دارد. بی‌حسی منطقه‌ای، اثرات بی‌دردی را ایجاد می‌کند، در صورتی که بیهوشی با بنزودیازپین‌ها اثرات آرام‌بخشی ایجاد می‌کنند. بیهوشی عمومی می‌تواند تمام اثرات بی‌دردی و آرام‌بخشی و فراموشی را ایجاد کند و در نهایت هدف آن رسیدن به شرایطی است که روند جراحی بیمار به بهترین شکل و با کمترین ریسک انجام شود. رسیدن به این هدف با استفاده از عملکرد متفاوت اما به هم پیوسته داروها بر روی سیستم عصبی بیمار انجام می‌شود. به عنوان مثال اثرات خواب‌آوری داروها با اثر بر روی سلول‌های سیستم اعصاب مرکزی و فعال کردن حالت خواب برای بیمار انجام می‌شود.

فراموشی ناشی از داروها با اثر بر روی نواحی مختلفی از مغز ایجاد می‌شود. انواع داروی بیهوشی در دوزهای مختلف اثرات متفاوتی بر روی حافظه دارند. داروهای بیهوشی استنشاقی با اثر بر سیستم عصبی در دوز کمتر از دوز بیهوشی فراموشی ایجاد می‌کنند. البته داروهایی مانند میدازولام به طریقی دیگر و از راه مسدود کردن گیرنده‌ها در مغز، اثرات فراموشی‌آور خود را اعمال می‌کنند.

تکنیک بیهوشی

بیهوشی به تنهایی یک راه انتخابی ویژه برای درمان نیست، یعنی روند درمانی محسوب نمی‌شود، بلکه این روش اجازه می‌دهد روندهای درمانی دیگر مانند تشخیص، درمان بیماری‌های مزمن یا دردناک و بغرنج، بدون اینکه بیمار رنج ببرد، انجام شود. بهترین بیهوشی فرایندی است که کمترین ریسک را برای بیمار داشته باشد و بهترین نتایج درمانی را فراهم کند.¹⁰⁰³

اولین مرحله در بیهوشی مشخص کردن ریسک بیهوشی قبل از جراحی با گرفتن شرح حال، آزمایش‌های پزشکی و تست‌های فیزیکی می‌باشد. بررسی شرایط فیزیکی شخص قبل از عمل باعث کاهش ریسک بیهوشی می‌شود. یک شرح حال خوب از بیمار، میزان صحت تشخیص بیماری را در حدود ۵۶٪ برآورده می‌سازد، در صورتی که اگر شرح حال همراه با تست‌های فیزیکی باشد میزان آن به ۷۳٪ افزایش پیدا خواهد کرد، حال آنکه آزمایش پزشکی فقط به میزان ۳٪ به تشخیص کمک می‌کند. به همین دلیل بر روی گرفتن شرح حال و تست‌های فیزیکی قبل از بیهوشی تأکید می‌شود. ارزیابی و آماده‌سازی نادرست بیمار قبل از عمل، علت اصلی ۱۱٪ از خطاهای بیهوشی می‌باشد.¹⁰⁰³

یک قسمت از ارزیابی ریسک بیهوشی بیمار بر اساس میزان سلامتی بیمار است. انجمن متخصصین بیهوشی آمریکا بر همین اساس یک مقیاس ارزیابی شش رده‌ای را تهیه کرده‌است، که به آن سیستم طبقه‌بندی فیزیکی انجمن بیهوشی آمریکا گفته می‌شود. این مقیاس از طریق سنجش میزان سلامتی عمومی بیمار، ارزیابی میزان ریسک بیهوشی برای بیمار را تعیین می‌کند.

گرفتن شرح حال قبل از بیهوشی می‌تواند بیماری‌های ژنتیکی مانند هیپرترمی بدخیم یا کمبود آنزیم کولین استراز، عاداتی مانند سوء مصرف مواد و مصرف سیگار و الکل، ویژگی‌های فیزیکی مانند چاقی یا راه هوایی دشوار و هر بیماری دیگری، مخصوصاً بیماری قلبی-عروقی و بیماری مزمن انسدادی ریه، را قبل از بیهوشی مشخص کند. تست‌های فیزیکی (مانند آزمایش، اسپیرومتری و …) باعث افزایش کیفیت یافته‌ها در شرح حال بیمار می‌شود.^1003-1009

گذشته از ارزیابی کلی سلامتی بیمار، نوع عمل جراحی بیمار نیز به صورت خاص، برای بیهوشی در نظر گرفته می‌شود. به عنوان مثال برای بیهوشی جهت تولد نوزاد از طریق سزارین، هم سلامتی مادر و هم نوزاد در نظر گرفته می‌شود. همین‌طور سرطان یا تومور در راه هوایی می‌توانند شرایط و چالش‌های ویژه‌ای برای بیهوشی عمومی ایجاد کنند. بعد از تعیین میزان سلامتی بیمار در حین بیهوشی و در نظر گرفتن تمام نیازهای او، می‌توان نوع بیهوشی را انتخاب کرد. انتخاب روش جراحی و تکنیک بیهوشی باعث کاهش میزان عوارض، کاهش زمان بهبودی و کاهش استرس بیمار می‌شود.