کلیات

عملیات کربلای ۴ نام عملیات نظامی تهاجمی ایران در جنگ ایران و عراق است. این عملیات با رمز محمد رسول‌الله در محور ابوالخصیب به صورت گسترده در تاریخ ۵ دی ۱۳۶۵ به فرماندهی سپاه و به منظور آماده‌سازی مقدمات فتح بصره توسط نیرو‌های ایرانی انجام شد. لو رفتن این عملیات باعث شکست این عملیات شد.

سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با هدف نیل به اهداف راهبردی خود در جنگ اعلام کرد که می‌بایست در جبهه جنوب، جاده‌های شمالی و جنوبی بصره و نیز در جبهه شمالی، جاده‌های مواصلاتی کرکوک به بغداد قطع و یا تهدید شوند تا صدور نفت عراق به خارج کاملا قطع گردد و سپس حرکت اصلی به سمت بغداد آغاز شود. بر همین اساس، محاصره و سپس تصرف شهر بصره به عنوان هدف عملیات اصلی سپاه پاسداران در سال ۱۳۶۵ مورد توجه قرار گرفت که برای تحقق آن به کارگیری حدود ۵۰۰ گردان و آن هم از سه محور ضرورت یافت لیکن به دلیل مشکلاتی همچون ضعف امکانات نظامی تنها یک محور - به عنوان تنها راه باقی مانده جنگ در جبهه جنوب - انتخاب شد.

به عبارت دیگر، پس از حذف دو محور احاطه‌ای (هور و فاو) منطقه شلمچه و ابوالخصیب به منظور انجام عملیاتی بزرگ و سرنوشت ساز برگزیده شد.

اهداف عملیات

برای عملیات کربلای چهار اهدافی چون تصرف شهر بصره و تهدید جاده صفران – بصره مد نظر قرار گرفت.

منطقه عملیات

منطقه عملیاتی ابوالخصیب و شلمچه که دارای ارزش‌ها و ویژگی‌های مهم سیاسی و نظامی است مهم‌ترین منطقه عملیاتی در جبهه جنوب بود. مرکز این منطقه، نخلستان‌های اطراف اروندرود - حد فاصل جزیره بلجانیه تا بصره است - که عرض آن ۴ تا ۵ کیلومتر و طول آن حدود ۱۵ کیلومتر می‌باشد، محل انجام عملیات تعیین شد.

زمین منطقه عملیاتی از دو جهت دارای خصوصیات مهمی می‌باشد. از سویی وجود نهر‌ها و کانال‌های کشاورزی که عمق مناسبی دارد و از آن‌ها می‌توان برای پدافند استفاده کرد و از سویی نیز جناحین منطقه عملیاتی که از شمال به آب گرفتگی شلمچه و کانال ماهی‌گیری و از جنوب به خور زبیر و زمین‌های باتلاقی اطراف آن منتهی می‌شود و دشمن در آن قدرت پاتک ندارد.


استعداد دشمن

شمال منطقه عملیاتی در حوزه استحفاظی سپاه سوم و جنوب آن در حوزه استحفاظی سپاه هفتم عراق قرار داشت. لشکر ۱۱ پیاده از سپاه سوم و لشکر ۱۵ پیاده از سپاه هفتم در منطقه حضور داشتند.

یگان‌های پیاده تیپ‌های ۱۹، ۲۲، ۱۰۴، ۱۱۱، ۸۰۲، ۸۰۵، ۱۰۷، ۱۰۲، ۷۰۲، ۴۲۰، ۴۲۱، ۴۲۹، ۴۵، ۱۱۲، ۴۷، ۲۳، ۲۳۸، ۴۳۶، ۸۰۲، ۵۰۱، ۴۰۲، ۱۱۷ و ۲۸، یگان‌های زرهی تیپ‌های ۱۶، ۳۰ و یک گردان مستقل، یگان‌های مکانیزه تیپ‌های ۲۵ و ۸، گارد ریاست جمهوری، تیپ‌های ۲ و ۴ از لشکر ۱ کماندویی و تیپ‌های ۷ و ۸ از لشکر ۲ پیاده، نیروی مخصوص، تیپ‌های ۶۶ و ۶۸ کماندو، تیپ ۴ کماندویی ستاد کل و گردان کماندویی لشکر ۲۶ و جیش الشعبی،  قاطع ۵۸ المثنی و قوای خودی از جمله استعدادهای رژیم بعث در این عملیات بود.

وضعیت نیروهای ایران

هدایت فرماندهی عملیات بر عهده قرارگاه مرکزی خاتم الانبیاء (ص) سپاه پاسداران بود و چهار قرارگاه عملیاتی نیز اجرای آن را بر عهده داشتند. قرارگاه نجف هدایت نیرو‌های لشکر ۱۹ فجر، لشکر ۵ نصر، لشکر ۱۷ علی ابن ابی طالب (ع)، لشکر ۱۵۵ ویژه شهدا، تیپ ۲۱ امام رضا (ع)، تیپ ۵۷ حضرت اباالفضل (ع)، تیپ ۱۲ حضرت قائم (ع)، ۴ گردان توپخانه را بر عهده داشت.

قرارگاه قدس و لشکر ۲۵ کربلا هدایت نیرو‌های  لشکر ۴۱ ثارالله (ع)، لشکر ۱۰ سید الشهدا (ع)، ۴ گردان توپخانه، قرارگاه کربلا، لشکر ۲۷ محمد رسول الله (ص)، لشکر ۱۴ امام حسین (ع)، لشکر ۸ نجف اشرف، لشکر ۳۱ عاشورا، تیپ ۴۴ قمربنی هاشم (ع)، لشکر ۳۲ انصار الحسین (ع) و ۴ گردان توپخانه را بر عهده داشت.

قرارگاه نوح نیز هدایت نیرو‌های لشکر ۷، ولی عصر (عج)، تیپ ۳۳ المهدی (عج)، تیپ ۱۸ الغدیر، ناو تیپ امیرالمومنین (ع)، ۴ گردان و ۱ آتش بار توپخانه را عهده دار بود.

ضمناً از مجموع ۳۵۲ گردان مورد نیاز، حدود ۲۵۰ گردان آماده گردید که یگان‌های عمل کننده هر یک بین ۷ تا ۲۴ گردان را سازماندهی کرده و در خود جای دادند.

طرح عملیات

چهار منطقه شلمچه، ابوالخصیب، مقابل ام الرصاص و جزیره مینو - به این دلیل که به لحاظ مانور، آتش، عقبه و پشتیبانی به هم وابسته اند - برای انجام این عملیات بزرگ انتخاب گردید. بر همین اساس، هر یک از چهار منطقه فوق به عنوان خط حد یک قرارگاه عملیاتی تعیین شد:

قرارگاه نجف: از شمال پنج ضلعی شلمچه تا جزایر بوارین و ام الطویله پیشروی در محور شلمچه
قرارگاه قدس: انجام حرکت اصلی عملیات با عبور از تنگه ام الرصاص - بوارین و پیشروی در محور پتروشیمی و ابوالخصیب.
قرارگاه کربلا: مقابله با پاتک دشمن از مقابل جزیره ام الرصاص، تامین کل منطقه و پیشروی تا جاده دوم و سوم.
قرارگاه نوح: تامین جناح چپ و پیشروی در مقابل جزیره مینو.
یگان‌های تحت امر این قرارگاه‌ها می‌بایست طی شش مرحله به اهداف نهایی خود - از شمال به تنومه و از جنوب به پشت کانال بصره برسند.

شرح عملیات

عملیات می‌بایست در ساعت ۲۲:۳۰ مورخ ۳/۱۰/۱۳۶۵ آغاز شود. به همین خاطر غواص‌های خودی ساعاتی قبل به درون آب رفته و به سمت خط دشمن حرکت کردند. در این میان، نیرو‌های دشمن که کاملا آماده و هوشیار بودند ضمن پرتاب منور، با تیربار و خمپاره به طرف نیرو‌های خودی شلیک می‌کردند.

در مجموع، عملیات خارج از کنترل و هدایت فرماندهی قرار گرفته بود و قبل از هر دستوری یگان‌ها با توجه به نوع وضعیت و هوشیاری و عکس العمل دشمن به محض رسیدن به ساحل، درگیری را آغاز می‌کردند. در این حال، رمز عملیات (یا محمد) حدود ساعت ۲۲:۴۵ اعلام شد و نیرو‌های عمل کننده فقط توانستند در جزایر سهیل، قطعه، ام الرصاص، ام البابی و بلجانیه نفوذ کنند و در بعضی مناطق نیز به صورت موضعی رخنه نمایند.

در مقابل، نیرو‌های دشمن با پرتاب پی در پی منور و اجرای چند مورد بمباران کنار نهر عرایض (عقبه برخی از یگان ها) و هم چنین اجرای آتش موثر روی رودخانه اروند، عملا سازمان غواص‌ها و نیز نیرو‌های موج دوم و سوم را به هم زد. به طوری که نیرو‌های یگان‌های مجاور بعضا پراکنده شده و اغلب نمی‌توانستند روی هدف عمل نمایند.

یکی از مناطق حساس عملیات، جزیره ام الرصاص و نوک بوارین بود که به رغم تلاش بسیاری که برای تصرف آن انجام شد، به خاطر هوشیاری دشمن امکان ادامه درگیری از میان رفت. دشمن با شلیک پرحجم تیربار روی آب، از عبور نیرو‌ها از تنگه ام الرصاص - بوارین جلوگیری کرد.

مضافا به این که به خاطر حساسیتی که دشمن نسبت به ام الرصاص داشت، در پدافند آن از ۹ رده مانع طبیعی و مصنوعی بهره می‌برد، به طوری که هرگاه از هر خط عقب رانده می‌شد، در خط بعدی که نسبت به خط قبلی اشراف و تسلط داشت، مقاومت می‌کرد.

در این حال، با توجه به هوشیاری دشمن، امکان ادامه عملیات میسر نبود، لذا به منظور حفظ قوا و طراحی مجدد عملیات آتی، از ادامه نبرد اجتناب شد.

نتایج عملیات

در این عملیات حدود ۸۰۰۰ نیروی عراقی کشته و زخمی و حدود ۶۰ نفر اسیر شدند. انهدام حدود ۷۰ دستگاه زرهی، مکانیزه و خودرو و انهدام تعداد زیادی سلاح سبک و نیمه سنگین از دیگر نتایج این عملیات برای ایران بود.

در مورد میزان خسارت های ایران در این عملیات آمارهای متناقضی وجود دارد. هاشمی رفسنجانی (فرمانده عالی جنگ در زمان عملیات) در یادداشت‌های روزانه اش در ۱۱ دی ماه می‌نویسد: «آقای شمخانی اطلاعات لازم را در خصوص نتایج عملیات شکست خوردهٔ کربلای ۴ داد. خیلی بدتر از آنچه تا به حال گفته بودند، نزدیک به ۱۰۰۰ شهید و ۳۹۰۰ مفقود الاثر داشتیم که اکثر آن‌ها را باید شهید حساب کرد و حدود ۱۱ هزار مجروح».

با این حال در بیانیه رسمی مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، تعداد کشته‌های این عملیات کمتر از ۱۰۰۰ نفر بوده‌است. حسین علایی در کتاب «روند جنگ ایران و عراق» در جلد دوم صفحه ۲۸۵ می‌نویسد: «در این عملیات حدود ۱۰۰۰ نفر از رزمندگان ایرانی شهید شدند و نزدیک به ۲۰۰۰ نفر از آنان نیز مفقود شدند. حدود ۱۱ هزار نفر از ایشان نیز مجروح شدند.

چالش فرماندهان دفاع مقدس

یکی از چالش‌های فرماندهان دفاع مقدس در دوران فرماندهی جنگ، عملیات کربلای ۴ و ۵ است؛ محسن رضایی و اکثر فرماندهان نظامی دوران دفاع مقدس، عملیات کربلای ۴ و ۵ را بهم پیوسته و در مجموع آن را نسبتاً موفق می‌دانند چرا که این دو عملیات به آزادسازی ۱۵۰ کیلومتر مربع خاک کشور، تصرف جزایر مهم بوآرین، فیاض، ام‌الطویل، تصرف شهرک دوعیجی، رودخانه دوعیجی، نهر جاسم و قسمتی از جاده شلمچه بصره منجر شد. 

با اینکه بسیاری از تحلیلگران و صاحب نظران دوران دفاع مقدس دو عملیات بزرگ کربلای ۴ و کربلای ۵ را به هم پیوسته می‌دانند که در نهایت منجر به آزادسازی بسیاری از اراضی اشغالی و اجبار رژیم بعث عراق به پذیرض قطعنامه ۵۹۸ شد، برخی افراد سیاسی همواره تلاش می‌کنند تا با پیش کشیدن ناکامی‌های پیش آمده در عملیات کربلای ۴ نسبت به تخریب چهره سیاسی و نظامی فرماندهان جنگ اقدام کنند؛ طرح و برنامه‌هایی که در دی ماه سال ۱۳۹۷ به اوج رسید و محسن رضایی فرمانده اسبق سپاه را ناچار کرد با حضور در یک برنامه تلویزیونی و با حضور تلفنی قاسم سلیمانی از فرماندهان عالی رتبه سپاه پاسداران نسبت به تخریب‌ها پاسخ دهد.

در ابتدای این برنامه قاسم سلیمانی فرمانده سپاه قدس گفت: من یک سرباز ساده ام و از خدا می‌خواهم که خدمتگزار مردم باشم. بعضی از بحث‌ها پیرامون جنگ غیرضروری است و ممکن است دل خانواده‌های شهدا را به درد آورد. فرمانده مقتدر و حکیمی مثل امام راحل در دوران جنگ بالای سر ما بود و نباید ارزش‌ها و قداست آن دوران را زیر سوال برد.

فرمانده سپاه قدس افزود: آقا محسن، حق بزرگی به گردن همه‌ی ما دارند. او طراح عملیات‌های بزرگی بوده است. اغلب این عملیات‌ها موفق بوده است. نباید در یک موضوعی که مطرح می‌شود، ایشان را محور عقده گشایی و مورد شماتت قرار داد. عملیات کربلای چهار عملیات اصلی ما بود. ما عملیات‌های مختلفی داشتیم که ماه‌ها برای آن تلاش کردیم، اما موفقیت انگیز نبود و به نتیجه نمی‌رسید. عملیات رمضان، والفجر مقدماتی و بدر از این دست عملیات‌ها بوده است. کربلای چهار هم عملیاتی بود که ناموفق شد. بعضی‌ها شماتت می‌کنند که چرا عملیات لو رفت؟ یک منطق نظامی وجود دارد که ما در تمام عملیات هامان نسبتی از لو رفتگی را داشتیم. اگر چنین تصوراتی را مبنا قرار می‌دادیم نباید هیچ عملیاتی را انجام می‌دادیم. در حین عملیات کربلای ۴ با مواجهه شدید دشمن روبرو شدیم.

قاسم سلیمانی گفت: ما وقتی با فاصله کمتر از ۱۵ روز از عملیات کربلای ۴، عملیات بزرگ کربلای ۵ را انجام دادیم و بیشترین موفقیت را انجام دادیم، در ابتدا ما موافق نبودیم و بحث‌های مختلفی با ایشان و مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی انجام دادیم. فرمانده اصرار داشت و این اصرار درست بود. دشمن دچار فریب شد. جنگ ما مردانه‌ترین و بی نظیرترین جنگ بود. هیچ جهادی به پاکی جهاد ما نیست.

وی افزود: ما هیچ وقت در میدان جنگ، نگاه نمی‌کردیم که در صحنه‌ی مقابل چه اتفاقی می‌افتد. وقتی پیام امام می‌آمد، انگیزه‌ی ما می‌شد. ما درگیر مسائل نفسانی نبودیم و بر مبنای تقلید عمل می‌کردیم.

•   در مورد شکارچی تانک در ویکی تابناک بیشتر بخوانید
•   در مورد محسن رضایی در ویکی تابناک بیشتر بخوانید
•   در مورد هاشمی رفسنجانی در ویکی تابناک بیشتر بخوانید