کلیات
جایزه مصطفی (ص)، نشان عالی علم و فناوری جهان اسلام است که هر دو سال یک بار به دانشمندان و پژوهشگران برتر جهان اسلام اعطا می‌شود. این جایزه به نام محمد بنیان‌گذار اسلام و به دلیل تأکید بسیار او بر علم‌آموزی، به نام یکی از القاب او، مصطفی، به معنای برگزیده نام‌گذاری شده است. مبلغ پرداختی به برنده این جایزه ۵۰۰،۰۰۰ دلار آمریکا است که از راه‌هایی، چون وقف دارایی‌های مؤسسات بزرگ اقتصادی و دانش‌بنیان، صاحبان سرمایه، یا عموم علاقه‌مندان به رشد علمی جوامع اسلامی تأمین می‌شود.
برگزارکننده جایزه
جایزه مصطفی (ص) در سال ۱۳۹۱ به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسیده است. مطابق این مصوبه، شورای سیاست‌گذاری متشکل از دانشگاه‌ها و مراکز بزرگ علمی ایران و جهان اسلام بر روند اعطای این جایزه نظارت می‌کند و مسئولیت ایجاد دبیرخانه و برگزاری جایزه مصطفی (ص) بر عهده پارک فناوری پردیس است.
حامیان جایزه
هزینه اهدای جایزه، از طریق وقف دارایی‌های مؤسسات بزرگ اقتصادی و دانش‌بنیان، صاحبان سرمایه، یا عموم علاقه‌مندان به رشد علمی جوامع اسلامی تأمین می‌شود.
صندوق واقفان جایزه مصطفی (ص)
در این روش افراد حقیقی و حقوقی می‌توانند با خرید اوراق پذیره‌نویسی، بخشی یا تمام سود حاصل از سرمایه خود را برای جایزه وقف کنند.
وقف عواید حاصل از املاک و اموال
خیرین و مؤسسات علاقه‌مند به توسعه علم و فناوری در جهان اسلام می‌توانند از طریق وقف املاک و اموال خود در اهدای جایزه مصطفی (ص) مشارکت کنند. در حال حاضر «بانک توسعه اسلامی» به عنوان یک سازمان بزرگ اقتصادی در ساخت یک مجتمع تجاری در شهر تهران و به نفع جایزه مصطفی مشارکت خواهد کرد. این مجتمع تجاری یکی از بزرگ‌ترین مراکز تجاری و خرید در ایران و خاورمیانه بوده و منابع حاصل از آن وقف اعطای جایزه مصطفی (ص) خواهد بود.
صدور اوراق وقف
در این روش اوراق وقف قابل خرید و فروش در بورس در اختیار علاقه‌مندان قرار خواهد گرفت که عواید حاصل از آن به تأمین هزینه اهدای جایزه اختصاص خواهد یافت. گفتنی است تمام عواید حاصل از موقوفات به هر یک از روش‌های فوق صرفاً در جهت اهداف جایزه به کار می‌رود و هزینه‌های اجرایی جایزه اعم از هزینه‌های دبیرخانه و برگزاری مراسم جایزه توسط پارک فناوری پردیس و معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری اسلامی ایران تأمین می‌گردد.
شیوه و شرایط شرکت
نامزدی برای دریافت جایزه مصطفی بر مبنای یک اثر یا دستاورد برجسته نظری یا کاربردی صورت می‌گیرد و مجموع فعالیت‌های علمی یا اثر کلی یک فرد بر حوزه‌های علمی فناوری، در گام بعدی مورد توجه داوران قرار دارد. داوطلبان، آثار علمی خود را از طریق یکی از نهاد‌های نامزد کننده به دبیرخانه جایزه ارائه می‌کنند.
نامزد کنندگان
ثبت‌نام یا نامزدی، از سوی خود فرد امکان‌پذیر نیست و آثار علمی توسط نهاد‌های نامزدکننده یا دانشمندان و شخصیت‌های علمی جهانی به دبیرخانه جایزه معرفی می‌شوند. فرم ثبت‌نام و معرفی نامزد‌ها باید برای هر اثر به‌صورت جداگانه تکمیل و به دبیرخانه ارسال شود.
در حال حاضر ۲۰۴ پژوهشگاه، دانشگاه، پارک فناوری یا دیگر مراکز علمی فناوری از ۵۴ کشور عضو سازمان همکاری‌های اسلامی در فهرست نهاد‌های نامزدکننده قرار دارند.
شرایط شرکت
برای دریافت جایزه «کلیه زمینه‌های علم و فناوری» دانشمندان مسلمان از سراسر جهان می‌توانند معرفی شوند. دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان که تابعیت هر یک از کشور‌های عضو سازمان همکاری‌های اسلامی را داشته باشند می‌توانند برای شرکت در سه حوزه اصلی جایزه نامزد شوند.
مدال جایزه مصطفی (ص)
مدال جایزه مصطفی (ص) که طبق ماده ۸ اساسنامه این جایزه در سال ۱۳۹۱ در شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب شده است، مدالی است با ابعاد ۹ در ۱۱ سانتی‌متر و ضخامت ۸ میلی‌متر که از ۷۰۰ گرم نقره استرلینگ (۹۲۵ عیار) با پوشش طلای ۲۴ عیار تشکیل شده است. این مدال ۷۰۰ گرم وزن دارد و یک سنگ عقیق سرخ یمنی۲۰ قیراتی را در میان گرفته است. این مدال در عین برخورداری از ویژگی‌های هنری و زیبایی شناسانه، از فضا‌ها و معماری اسلامی نیز الگو گرفته است. سه زبان زنده دنیا شامل فارسی، عربی و انگلیسی بر روی مدال جایزه مصطفی (ص) حک شده است و پایه‌ای آن را نگهداری می‌کند. نام دانشمند برگزیده نیز روی این پایه درج شده است. همچنین نظیر سایر مدال‌های معتبر بین المللی، عنوان جایزه و سال شروع جایزه مصطفی در یک طرف و برخی مشخصات جایزه نظیر حوزه و سال اعطا بر پشت این مدال حک شده است.
عناوین جایزه
جایزه مصطفی (ص) در چهار موضوع زیر اهدا می‌شود:
علم و فناوری زیستی و پزشکی
دانش و فهم ما از ساختار‌های بنیادین شکل‌دهنده حیات بر روی زمین در طی نیم‌قرن گذشته تغییر بسیاری کرده و رشته‌های مختلف علوم زیستی همچون ژنتیک، زیست‌شناسی مولکولی، علوم اعصاب و نظایر آن باعث پیشرفت در درک و فهم ما از نحوه کارکرد سامانه‌های زنده شده است.
این دانش و آگاهی در حد دانسته‌های نظری یا محدود به جهان علم باقی نمانده و در پزشکی و فناوری‌های زیستی با ارائه نتایج و کاربرد‌های ملموس بر سلامت و آسایش انسان تأثیر فراوانی گذاشته است.
جایزه مصطفی (ص) به یک اثر برتر در رشته‌ها و حوزه‌های مرتبط با علم و فناوری زیستی و پزشکی اهدا می‌شود که تأثیر ماندگاری از خود در درک حیات یا بهبود کیفیت زندگی بشر بر جای نهاده باشد.
علم و فناوری اطلاعات و ارتباطات
دستاوردهای علم ارتباطات و اطلاعات در دهه‌های اخیر چنان بر زندگی ما تأثیر گذاشته است که تصور زندگی بدون آنها دیگر آسان نیست. امروز ما از هر نقطه با تمام جهان در ارتباط هستیم تا از آن‌چه نیاز داریم آگاهی یابیم و آن‌چه به دست آورده‌ایم را ارائه کنیم. در پرتو این علوم است که اکنون در محیطی حساس و هوشمندتر از همیشه زندگی می‌کنیم و می‌توانیم با ابزار‌ها و اشیاء اطراف خود تعامل کنیم.
این درک متفاوت از جهانی بدون مرز و سرشار از امکانات، مدیون تلاش‌ها و نوآوری‌های محققانی است که در مرز‌های علم به توسعه این فناوری‌ها همت گمارده‌اند. جایزه مصطفی (ص) با هدف تشویق و توسعه فعالیت‌های علمی در حوزه علم و فناوری اطلاعات و ارتباطات به اثری تعلق می‌گیرد که نقش مهمی در پیشبرد این علم در جهان داشته است یا نتایج آن زمینه‌ساز ارتباط مؤثر جهانی یا تحول مثبت در سبک‌زندگی انسان‌ها باشد.
علم و فناوری نانو
در چند دهه اخیر محققان به مدد دانش نوظهور نانو از سد ویژگی‌های رایج مواد عبور کرده و به آنها خواص جدیدی بخشیده‌اند. این توانایی مدیون دست‌کاری در خصوصیات مواد در ابعاد بسیار ریز تا سطح مولکول‌ها و اتم‌های مواد و سلول‌های زنده است. این پیشرفت چشم‌گیر زمینه‌های تازه‌ای برای پژوهش‌های نظری و کاربردی بین‌رشته‌ای گشوده و توسعه آن می‌تواند به رشد شاخه‌های مختلف علوم در نقاط مختلف جهان بینجامد.
جایزه مصطفی (ص) باهدف توسعه دانش و فناوری نانو و پرده برداشتن از امکانات این دانش جوان به فعالیت علمی نوآورانه و پیشگامی اعطا می‌شود که به دانش ما از جهان ریزمقیاس افزوده و به سود جامعه بشری باشد.
کلیه زمینه‌های علم و فناوری
محققان مسلمان بسیاری در گوشه و کنار جهان با نوآوری‌ها و یافته‌های خود به پیشرفت علم و فناوری کمک می‌کنند و بر بهبود کیفیت زندگی بشر تأثیر می‌گذارند. شناسایی این محققان و برقراری ارتباط مؤثر با آنها باعث توسعه روابط علمی محققان مسلمان با یکدیگر و با مراکز معتبر علمی در جهان و پیشرفت بیشتر دانش در جهان خواهد شد. همچنین معرفی این دانشمندان و تقدیر از نقش آنها در پیشبرد دانش و فناوری، الگوی مناسبی برای سایر محققان در سراسر جهان خواهد ساخت.
به همین منظور جایزه مصطفی (ص) به دو اثر برتر در زمینه‌های علوم پایه، علوم پزشکی، علوم دامپزشکی، علوم کشاورزی، علوم مهندسی و علوم شناختی و از علوم انسانی زمینه اقتصاد و بانکداری اسلامی به محققان و دانشمندان مسلمان سراسر جهان اعطا می‌شود که نقش قابل‌توجهی در زندگی بشری داشته یا مرز‌های دانش و فهم ما از جهان اطرافمان را گسترده‌تر کرده باشد.
شاخص‌های انتخاب و ارزیابی آثار
در مورد شاخص های انتخاب و ارزیابی آثار به موارد زیر اشاره شده است:
ویژگی‌های برجسته اثر
نوآوری مشهود درروش علمی، پیشرو بودن اثر و نیز ماندگاری آن از مهمترین ویژگی‌های مورد توجه داوران هستند. همچنین اثر باید کاربرد‌های مشخصی داشته یا نتایج حاصل از آن به‌صورت محسوس در جهان علم تأثیر گذاشته باشد. شرکت‌کنندگان برای اثبات این ویژگی‌ها باید دلایل کافی و مستندات قابل تشخیص ارائه کنند.
دامنه نفوذ
اثر علمی مورد داوری باید به گسترده کردن مرز‌های دانش در جهان کمک کرده و در سطح جهانی یا منطقه‌ای تأثیر علمی قابل‌ملاحظه‌ای بر جای گذاشته باشد. همچنین آثار باید یا در قالب یک تئوری علمی در رسانه‌های معتبر علمی منتشر شده یا قابلیت تبدیل به طرح‌های اقتصادی و تولید ثروت را داشته باشند. همچنین آثار علمی ارسالی باید بر فرهنگ، جامعه، سلامت، محیط‌زیست و رفاه عمومی تأثیر مشهودی داشته و در پاسخ‌گویی به نیاز‌های علمی یا حل مسائل اجتماعی ایفای نقش کرده باشند.
ویژگی‌های صاحب اثر
صاحب یا صاحبان اثر علمی نامزد دریافت جایزه مصطفی (ص) باید در زمینه تخصصی خود از حسن شهرت و سابقه علمی درخشانی برخوردار باشند. این سابقه از طریق داشتن آثار و مقالات منتشر شده در نشریات معتبر علمی یا نوآوری‌ها و اختراعات ثبت شده یا نقش داشتن در توسعه فناوری‌های جدید سنجیده خواهد شد. جامع‌نگری و روحیه نوآوری علمی از دیگر ویژگی‌های نامزد‌های دریافت جایزه مصطفی (ص) است.
مراحل داوری آثار
آثار رسیده به دبیرخانه جایزه مصطفی (ص) در دو مرحله ارزیابی و داوری می‌شوند.
در مرحله اول کمیته‌های داوری مقدماتی مدارک و صلاحیت آثار را از نظر ویژگی‌های عمومی بررسی کرده و آثار دارای صلاحیت را به مرحله بعدی داوری می‌فرستند. مطابق ضوابط، آثاری که پیش از این برنده حداقل یک جایزه معتبر علمی در سطح جهان شده باشند، به مرحله بعد راه نمی‌یابند. همچنین آثاری که به‌صورت شخصی و خارج از مسیر صحیح نامزدی توسط نهاد‌های نامزد کننده ارائه شوند در این مرحله پذیرفته نمی‌شوند.
در مرحله نهایی، در هر یک از حوزه‌های جایزه، یک گروه داوری هفت‌نفره از محققان و دانشمندان برجسته بین‌المللی آثار نهایی را داوری و اثر برگزیده را با توجه به شاخص‌های زیر انتخاب می‌کنند.