کلیات

عفو در لغت به معانی گوناگونی آمده است از جمله گذشت، مغفرت، آمرزیدن، عذاب، معروف و احسان خواستن و بخشایش.

اما در اصطلاح حقوق کیفری عفو به معنای اقدامی است که با تصویب نهادهای حکومتی اعم از نهاد رهبری، مجلس قانونگذاری به منظور موقوف ماندن تعقیب متهمان و یا بخشودن تمام یا قسمتی از مجازات محکومان صورت می‌گیرد.

1. عفو عام (عمومی)
2. عفو خاص (خصوصی)

ماده 24 قانون مجازات اسلامی می‌گوید:« عفو یا تخفیف مجازات محکومان، در حدود موازین اسلامی پس از پیشنهاد رییس قوه قضاییه با مقام رهبری است.»

ماده 24 قانون مجازات اسلامی :« چنانچه محکوم طی مدت اجرای مجازات تکمیلی، مفاد حکم را رعایت ننماید، دادگاه صادرکننده حکم به پیشنهاد قاضی اجرای احکام برای بار اول مدت مجازات تکمیلی مندرج در حکم را تا یک سوم افزایش میدهد و در صورت تکرار، بقیه مدت محکومیت را به حبس یا جزای نقدی درجه هفت یا هشت تبدیل میکند. همچنین بعد از گذشتن نیمی از مدت مجازات تکمیلی، دادگاه میتواند با پیشنهاد قاضی اجرای حکم در صورت اطمینان به عدم تکرار جرم و اصلاح مجرم، نسبت به لغو یا کاهش مدت زمان مجازات تکمیلی وی اقدام کند.»

عفو خصوصی (عفو رهبری) 

به عفوی که از سوی مقام معظم رهبری صادر می‌شود عفو خصوصی یا عفو رهبری گفته می شود.

عفو خصوصی، تصمیمی است که با پیشنهاد قوه‌قضائیه و موافقت رهبری شکل می‌گیرد. ماده ۹۶ قانون مجازات اسلامی در این خصوص مقرر می‌کند.

« عفو یا تخفیف مجازات محکومان، در حدود موازین اسلامی پس از پیشنهاد رییس قوه قضاییه با مقام رهبری است.»

پس از اجرای عفو، تمام یا قسمتی از مجازات محکومان بخشیده می‌شود یا به مجازات خفیف‌تری تبدیل می‌شود. حتی تقاضای عفو نیز قبل از این که مورد بررسی قرار گیرد می‌تواند مزایایی داشته باشد.

ماده ۵۰۴ قانون آیین دادرسی کیفری در این خصوص می‌گوید که :« هرگاه رئیس قوه‌ قضاییه با عفو یا تخفیف مجازات محکوم‌علیه برای پیشنهاد به مقام رهبری موافقت کند و دستور توقف اجرای حکم دهد، اجرای حکم متوقف می‌شود.»

البته مجازات حبس از این امتیاز مستثنی است و تا تعیین تکلیف تقاضای عفو همچنان شخص در زندان نگهداری می‌شود. هر چند عفو می‌تواند تمامی آثار محکومیت را منتفی کند اما به حقوق اشخاص آسیبی نمی‌رساند. بنابر این اگر شخصی به پرداخت دیه یا جبران خسارت زیان‌دیده محکوم شده باشد، عفو وی موجب معافیت وی از پرداخت دیه یا جبران خسارت نخواهد شد.

عفو خصوصی در همه مجازات‌های تعزیری قابل اجرا است. اما در سایر انواع مجازات‌ها شامل حدود، قصاص، دیات یا امکان اجرا ندارد یا اجرای آن نیازمند وجود شرایط متعددی است. مجازات‌های قصاص و دیه به دلیل آن که از حقوق‌ الناس تلقی می‌شود از شمول عفو به طور کلی مستثنی است.

مجازاتهای حدود فقط در موارد خاص (مواد ۷۲، ۱۲۶ .۱۸۲ قانون مجازات اسلامی) و به شرط توبه، پس از آن که جرم با اقرار متهم به اثبات رسید ممکن است شمول عفو قرار گیرد. چون عفو خصوصی ناظر بر احکام قطعی است لذا احکام غیابی قابل واخواهی یا احکام قابل تجدید نظر نمی‌تواند شمول عفو خصوصی قرار گیرد. با این همه برخورداری از عفو خصوصی تابع شروطی است که جزء آئین نامه کمسیون عفو و بخشودگی مصوب ۱۶/ ۱۲/ ۷۱ ذکر شده است.

در این دو دسته از جرایم، صاحب حق شخصا می‌تواند با گذشت، از حق قصاص یا دیه خود صرف نظر کند. بنابراین طبیعی است هیچ مقامی به نمایندگی از اجتماع حق مداخله ندارد. در مجازات‌های حدود نیز در صورت وجود شرایطی امکان عفو وجود دارد.

ماده ۲۱۹ قانون مجازات اسلامی تاکید می‌کند که :

«دادگاه نمی‌تواند کیفیت، نوع و میزان حدود شرعی را تغییر یا مجازات را تقلیل دهد یا تبدیل یا ساقط کند. این مجازات‌ها تنها از طریق توبه و عفو به کیفیت مقرر در این قانون قابل سقوط‌، تقلیل یا تبدیل است.»

ماده ۱۱۴ قانون مجازات اسلامی شرایط عفو در حدود را توضیح می‌دهد: «در جرایم موجب حد به استثنای قذف و محاربه هرگاه متهم قبل از اثبات جرم، توبه کند و ندامت و اصلاح او برای قاضی محرز شود، حد از او ساقط می‌گردد. همچنین اگر جرایم فوق غیر از قذف با اقرار ثابت شده باشد، درصورت توبه مرتکب حتی پس از اثبات جرم، دادگاه می‌تواند عفو مجرم را توسط رییس قوه‌قضاییه از مقام رهبری درخواست نماید.»

عفو خصوصی

عفو خاص شامل بزهکارانی که به موجب حکم دادگاه محکومیت شان قطعی شده باشد و قابل اجراء گردیده بشود است. لذا احکامی که به مرحله قطعیت و لازم الاجرا شدن نرسیده شامل نمی‌شود.
مطابق آئین نامه بخشودگی و عفو مقرّر شده اعطای عفو به تحمل بخشی از مجازات مشروط شده و یا حکم محکومیت در حال اجرا باشد.

در استفاده محکومان از عفو خاص باید استحقاق آن ها اجرا بشود که آیا بزهکار اصلاح کرده و مجازات تأثیر گذاشته یا نه ؟

عفو خصوصی 

طبق ماده ۲ آئین نامه ۲۷۱ عفو بخشودگی اعطای عفو منوط به درخواست محکوم علیه و یا خانواده او یا قاضی برای حکم یا رئیس زندان محل گذران حکم است. در خواستهای مذکور باید ابتدا در هیئت های مراکز استان و شهرستان مرکب از رئیس دادگستری قاضی تحقیق زندان و رئیس زندان بررسی بشود و پس از اخذ نظریات اداره اطلاعات ستاد مبارزه با مواد مخدر و….گزارش‌ کاملی از وضع محکومان عفو ارسال می‌شود.

پس از بررسی‌ هایی در کمسیون عفو رئیس کمسیون عفو فهرست اسامی محکومان مستحق عفو را تقدیم رئیس قوه قضائیه کرده و رئیس قوه قضائیه حداقل ۱۵ روز قبل از یکی از مناسبتهای عفو به مقام رهبری پیشنهاد می‌کند.

عفو رهبری

1. مبعث رسول اکرم ۲۷ رجب
2. ولادت حضرت رسول اکرم ۱۷ ربیع الاول
3. ولادت امیرالمؤمنین ۱۳ رجب
4. ولادت امام حسین ۳ شعبان
5. عید سعید فطر
6. عید قربان یا غدیر
7. ۲۲بهمن سالروز پیروزی انقلاب اسلامی
8. سالروز جمهوری اسلامی ۱۲ فروردین
9. عید نوروز
10. ولادت حضرت قائم ۱۵ شعبان.

مناسبتهای عفو به روزهای مذکور محدود نیست و رئیس قوه قضائیه در صورت لزوم و با کسب نظر از مقام رهبری دستور تشکیل کمسیون را به مناسبتهای دیگر به رئیس کمسیون بدهد (تبصره ماده ۸) آئین نامه عفو.

نظریات اداره کل امور حقوقی قوه قضاییه

شرایط عفو در موارد زیر احراز می شود:

نظریه 3675/ 7- 24/ 9/ 1360: اگر جرمی مورد عفو واقع شود و شاکی خصوصی دادخواست ضرر و زیان نداده باشد، قرار تامین خواسته صادره در آن مورد باید فک شود.

نظریه 5680/ 7- 7/ 1/ 1361: هرگاه شخصی محکوم به حبس و رد مال حاصل از جرم به صاحب آن شود و حبس او مشمول عفو عمومی شود، حکم به رد مال چون جنبه کیفری ندارد، مشمول عفو نمی‏‌شود.

نظریه 194/ 7- 15/ 1/ 1369: عفو یا تخفیف مجازات به وسیله مقام معظم رهبری مربوط به بعد از قطعیت احکام است.

نظریه 4721/ 7- 28/ 9/ 1361: عفوی که از طرف مقام رهبری داده می‏‌شود عفو خصوصی است و تاثیری در مجازات‌های تبعی و تکمیلی ندارد.

نظریه 2884/ 7- 29/ 4/ 1373: عفو شامل انفصال خدمت نمی‏‌شود؛ مگر در موارد مصرح در قانون.

نظریه 8451/ 7- 19/ 1/ 1374: لغو حکم آزادی مشروط و یا تعلیق اجرای حکم مانع استفاده از عفو نیست.

نظریه 8828/ 7- 17/ 12/ 1376: در صورتی که فرمان عفو، کلی باشد و زندانیان خاصی را چه از نظر نوع مجرمیت و یا از نظر تابعیت بیگانه مستثنی نکرده باشد، عفو شامل اتباع خارجی با رعایت شرایط می‏‌شود.

نظریه 2564/ 7- 14/ 6/ 1378: استفاده از عفو در محکومیت به جزای نقدی، بنا بر آنچه از ماده 4 آیین‏‌نامه کمیسیون عفو و بخشودگی و تبصره‏‌های ذیل ماده 38 قانون مجازات اسلامی استنباط می‏‌شود، منع قانونی ندارد و استفاده قبلی متقاضی از آزادی مشروط در مورد حبس، موجب محرومیت او از استفاده از عفو مقام معظم رهبری نیست.

نظریه 1378/ 7- 2/ 3/ 1379: عفو عمومی که به تصویب قوه مقننه می‏‌رسد رافع آثار جرم و محکومیت است. سایر عفوها فقط اجرای حکم را موقوف می‏‌کند اما آثار محکومیت به حال خود باقی است؛ بنا بر این محکومینی که قبل از اتمام مجازات مشمول عفو و از زندان آزاد شده‏‌اند عفو آنان رافع آثار قبلی ناشی از ماده 62 مکرر قانون مجازات اسلامی نمی‏‌شود.

نظریه 784/ 7- 28/ 1/ 1381: قاضی مجری نیابت نیز می‏‌تواند پیشنهاد عفو محکوم‌علیه را بدهد.

عفو رهبری 

براساس درخواست رئیس قوه قضاییه از مقام معظم رهبری عفو شامل زندانیانی می‌شود که مشمول یکی از مواد زیر باشند؛

الف) محکومیت محکومان به حبس تا شش ماه که به هر علت تاکنون اجرا نشده باشد، مشروط بر این که فاقد شاکی یا مدعی خصوصی باشند.

ب) محکومان به حبس که در زندان به سر می‌برند:

1. باقیمانده محکومیت محکومان به حبس تا یکسال.
2. سه چهارم محکومیت محکومان به حبس بیش از یک سال تا پنج سال.
3. دو سوم محکومیت محکومان به حبس بیش از پنج سال تا ده سال.
4. یک دوم محکومیت محکومان به حبس بیش از ده سال تا ۲۰ سال، مشروط بر اینکه حداقل یک سال حبس را تحمل کرده باشند.
5. باقیمانده محکومیت محکومان به حبس بیش از ۲۰ سال برای مردان در صورتی که حداقل ۱۲ سال و برای زنان در صورتی که حداقل ۱۰ سال تحمل حبس نموده باشند.
6. باقیمانده محکومیت محکومان به حبس ابد برای مردان در صورتی که حداقل ۱۵ سال و برای زنان در صورتی که حداقل ۱۲ سال تحمل حبس نموده باشند.
7. باقیمانده محکومیت حبس کلیه محکومان جرائم غیر عمدی
8. باقیمانده محکومیت حبس (غیر از حبس ابد) زنانی که به حکم قانون سرپرستی یا حضانت فرزندانشان را بر عهده دارند، در صورتیکه حداقل یک پنجم حبس را تحمل کرده باشند.
9. باقیمانده محکومیت حبس محکومان ایثارگر و خانواده معظم شهدا (پدر، مادر، همسر، فرزند، برادر، خواهر) که به دلایل مختلف در زندان بسر می‌برند به شرط آنکه در محکومیت حبس بیش از پنج سال، حداقل یک پنجم و در محکومیت به حبس ابد، حداقل پنج سال تحمل حبس کرده باشند. تبصره- مشمولین این بند ملزم به ارائه تأییدیه لازم از مراجع ذیربط بوده و مصادیق ایثارگری نیز تابع قوانین و مقررات مربوط است.
10. باقیمانده محکومیت حبس بیماران صعب‌العلاج یا لاعلاج که مراتب بیماری آنان تا قبل از پایان دوره محکومیت مورد تأیید کمیسیون پزشکی قانونی قرار گیرد. بدیهی است اقدامات دادگاه در جهت اجرای مواد ۵۰۲ و ۵۲۲ قانون آیین دادرسی کیفری مانع اعمال این عفو نیست.
11. باقیمانده محکومیت حبس محکومان ذکور بالای ۷۰ سال تمام و اُناث بالای ۶۰ سال تمام به استناد اسناد سجلی و در مورد اتباع بیگانه فاقد اسناد معتبر به تأیید پزشکی قانونی به شرط آنکه در محکومیت حبس بیش از پنج سال، حداقل یک پنجم و در محکومیت به حبس ابد، حداقل ۵ سال تحمل حبس کرده باشند.
12. باقیمانده محکومیت حبس و یا جزای نقدی اتباع بیگانه که به جرم ورود یا اقامت غیر مجاز محکوم شده‌اند.

تبصره- مشمولین این بند پس از طرد از کشور چنانچه ظرف مدت ده سال بدون مجوز وارد قلمرو جمهوری اسلامی ایران شوند، عفو آنان کان لم یکن تلقی و باقیمانده مجازات آنان اجرا خواهد شد.

ت) محکومان به جزای نقدی که به علت عجز از پرداخت جزای نقدی در زندان بسر می‌برند :

1. باقیمانده محکومیت محکومان به جزای نقدی تا هفتصد میلیون ریال.
2. دو سوم محکومیت محکومان به جزای نقدی بیش از هفتصد میلیون ریال تا دو میلیارد ریال.
3. یک دوم محکومیت محکومان به جزای نقدی بیش از دو میلیارد ریال تا پنج میلیارد ریال.

تبصره- محکومین به حبس و جزای نقدی که حبس آن‌ها مشمول عفو قرار گرفته باشد، محکومیت قطعی جزای نقدی آنان نیز مشمول این دستورالعمل قرار خواهد گرفت.

ث) کلیه محکومان به شلاق‌های تعزیری

شرایط استفاده از عفو رهبری

شرایط استفاده از عفو رهبری به شرح ذیل است:

1. نداشتن بیش از دو فقره سابقه محکومیت مؤثر کیفری.
2. عدم ارتکاب جرم عمدی جدید مستوجب مجازات درجه یک تا پنج موضوع ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱ اردیبهشت ۱۳۹۲ در ایام تحمل حبس در حال اجرا یا در زمان مرخصی اعطایی.
3. نداشتن مدعی خصوصی و یا جلب رضایت وی و یا جبران ضرر و زیان و یا ترتیب پرداخت خسارت مدعی خصوصی و زیان دیده (اعم از اشخاص حقیقی و حقوقی) تا قبل از پایان دوره محکومیت. تبصره- معاونت در جرائم، باستثناء قتل عمد، نیاز به جلب رضایت شاکی خصوصی نداشته و مانع اعمال عفو نمی‌باشد.
4. عدم استفاده از عفو در محکومیت‌های قبلی متضمن مجازات درجه یک تا سه.

عفو رهبری 

مرتکبین جرائم ذیل، از شمول عفو رهبری مستثنی هستند:

1. قاچاق مسلحانه و یا عمده مواد مخدر (منظور از قاچاق عمده مواد مخدر، بیش از ۱۰۰ کیلوگرم تریاک و ملحقات آن، و بیش از دو کیلوگرم هرویین و روان گردان‌ها و ملحقات آن است)
2. قاچاق اسلحه و مهمات.
3. جرائم امنیتی که محکومیت آن‌ها بیش از یک سال باشد.
4. آدم ربایی در صورت عدم گذشت شاکی.
5. اسیدپاشی
6. تجاوز به عنف
7. دایر کردن مرکز فساد و فحشاء
8. سرقت مسلحانه یا مقرون به آزار یا سرقت سارقینی که میزان محکومیت حبس آنان بیش از پنج سال باشد.
9. اختلاس
10. ارتشاء
11. کلاهبرداری
12. جعل اسکناس و ضرب سکه تقلبی
13. پولشویی
14. اخلال در نظام اقتصادی کشور
15. قاچاق مشروبات الکلی
16. قاچاق کالا و ارز سازمان یافته، حرفه‌ای و عمده

تبصره- معاونین جرائم موضوع بندهای ۱، ۵ و ۱۴ این قسمت نیز از شمول عفو مستثنی است.