کلیات

تِستوستِرون (به انگلیسی: Testosterone) یک هورمون جنسی و استروئید آنابولیک مهم موجود در بدن پستان‌داران از جمله انسان (به ویژه مردان) است که اثرات آندروژنیک و آنابولیک دارد.

تستوسترون در مردان، دارای وظایف متعددی است. این هورمون در تکوین دستگاه تولید مثل در مردان و اندام‌هایی از جمله بیضه‌ها و پروستات، نقشی کلیدی دارد. این هورمون همچنین در بروز صفات ثانویه جنسی مانند افزایش حجم و رشد عضلات و استخوان‌ها و رویش موهای بدن، نقش مهمی دارد. علاوه بر این‌ها تستوسترون در سلامتی کلی بدن، نوع رفتارها و پیشگیری از پوکی استخوان در مردان، نقش دارد.

تولید تستوسترون پیش از دو ماهگی جنین در رحم مادر آغاز می‌شود. تولید این هورمون در دوره بلوغ جنسی در پسران افزایش یافته و عامل اصلی تغییرات فیزیکی این دوران به‌شمار می‌آید. به‌طور متوسط بدن هر مرد، روزانه ۳۰ برابر بیشتر از بدن هر زن تستوسترون تولید می‌کند.

تستوسترون همچنین به‌عنوان یک داروی تجویزی در درمان مردان دچار کم‌کاری غده‌های جنسی و در درمان برخی انواع سرطان پستان در زنان کاربرد دارد. تستوسترون از هورمون‌های استروییدی بدن از نوع آندروستان است که ساختمان اصلی سازنده آن را کلسترول تشکیل می‌دهد.

بیوسنتز

بیوسنتز یا تولید بیش از ۹۵ درصد از تستوسترون تولیدی در بدن مردان، توسط بیضه‌ها انجام می‌گیرد. مقدار باقی‌مانده نیز عمدتاً در غدد فوق کلیه تولید می‌شود. تولید تستوسترون در بدن زنان، توسط غدد فوق کلیه، تخمدان‌ها و در طول دورهٔ بارداری در جفت جنین انجام می‌شود.

تنظیم بیوسنتز

با کاهش تستوسترون در خون یا در زمان نیاز، توسط هورمون لوتئینی (LH) که از بخش پیشین غده هیپوفیز ترشح شده و با اثر بر سلول‌های بینابینی مقدار ترشح آن را افزایش می‌دهد. چند هورمون جنسی مردانه از جمله تستوسترون، دی هیدروتستوسترون و آندرستندیون ترشح می‌کنند که به مجموعهٔ آن‌ها آندروژن می‌گویند. تستوسترون به حدی بیشتر از هورمون‌های دیگر است که می‌توان آن را هورمون اصلی بیضه دانست، گرچه بخش زیادی از تستوسترون و شاید بیشتر آن در بافت‌های هدف به هورمون فعال‌تر دی‌هیدروتستوسترون تبدیل می‌شود. تستوسترون به وسیلهٔ سلول‌های بینابینی یا سلول‌های لایدیگ ترشح می‌شود که در میان بافت لابلای لوله‌های منی‌ساز قرار دارند و حدود ۲۰ درصد از وزن بیضه‌های بالغین را تشکیل می‌دهند. در دوران کودکی تقریباً هیچ سلول لیدیگی در بیضه‌ها وجود ندارد و تقریباً هیچ مقدار تستوسترون از بیضه‌ها ترشح نمی‌شود اما تعداد زیادی از این سلول‌ها طی دو سه‌ماهه نخست پس از تولد پسران و در مردان بالغ وجود دارد و لذا در این دو دوره مقدار زیادی تستوسترون از بیضه‌ها ترشح می‌شود. به علاوه اگر سلول‌های میان بافتی لیدیگ دچار تومور شوند مقدار زیادی تستوسترون ترشح می‌کنند؛ و بالاخره در صورت تخریب اپیتلیوم زایای بیضه‌ها بر اثر درمان با اشعهٔ X یا حرارت بیش از حد، سلول‌های لیدیگ که کمتر آسیب می‌بینند غالباً به تولید تستوسترون ادامه می‌دهند.

متابولیسم

حدود ۳۳ درصد از تستوسترون پس از ترشح از بیضه‌ها، به سستی به آلبومین پلاسما متصل می‌شود. ۶۵ درصد آن نیز به‌طور محکم‌تر به نوعی بتا گلوبولین موسوم به گلوبولین متصل‌شونده به هورمون جنسی (SHBG) اتصال می‌یابد. حدود ۱/۵ تا ۲ درصد از تستوسترون تولید شده نیز به‌صورت آزاد و غیرمتصل وارد خون می‌شود. تستوسترون سپس حدود ۳۰ دقیقه تا چند ساعت در خون گردش می‌کند. تا آن زمان تستوسترون یا به بافت‌ها منتقل شده یا به محصولاتی غیرفعال تجزیه می‌گردد. بخش زیادی از تستوسترونی که در بافت‌ها مستقر می‌شود در سلول‌ها به دی‌هیدروتستوسترون تبدیل می‌شود به ویژه در اعضای خاص هدف مانند غدهٔ پروستات در مردان بالغ و دستگاه تناسلی خارجی جنین پسر. برخی از اثرات تستوسترون به این تبدیل وابسته‌اند درحالی‌که برخی دیگر چنین نیستند.

تجزیه و دفع

تستوسترونی که در بافت‌ها مستقر نشده به سرعت و عمدتاً در کبد به آندروسترون و دهیدرواپی‌اندروسترون سولفات تبدیل می‌شود و همزمان در کبد با زیست‌دگرگونی به صورت گلوکورونید یا سولفات (بیشتر گلوکورونید) در می‌آید. این‌ها یا از طریق صفرا به درون روده دفع می‌شوند یا از طریق کلیه‌ها وارد ادرار شده و دفع می‌گردند.

عملکرد

تستوسترون مهم‌ترین هورمون مردانه و بسیار مؤثر در رشد و تکامل اندام‌های جنسی و بروز صفات ثانویه جنسی مردان مانند رویش موی صورت، بم شدن صدا، ریزش موی سر و خواص آنابولیک مانند رشد عضلات و توده استخوانی می‌باشد. این هورمون باعث جهش رشد در نوجوانان و توقف رشد قدی با بستن صفحات رشد در دو انتهای استخوان‌ها می‌شود. تستوسترون باعث ساخته شدن بافت‌ها می‌گردد. محل اصلی ساخت و ترشح این هورمون در بدن مردها بیضه است هر چند که مقدار کمی در غده فوق کلیوی هم تولید می‌شود لذا برداشتن بیضه‌ها موجب کاهش صفات ثانویه جنسی می‌شود.

به‌طور کلی تستوسترون مسئول ایجاد صفات متمایز بدن مردانه است. حتی در طول زندگی جنینی هم هورمون اچ‌سی‌جی، بیضه‌ها را وادار به ترشح مقادیر متوسطی از تستوسترون می‌کند و تستوسترون در تمام دورهٔ تکامل جنینی و حداقل ۱۰ هفته پس از تولد ترشح می‌شود؛ از آن پس در دوران کودکی تقریباً هیچ مقدار تستوسترون تولید نمی‌شود. اما در حدود سنین ۱۰ تا ۱۳ سالگی که شروع بلوغ است، ترشح تستوسترون تحت تأثیر هورمون‌های گنادوتروپیک هیپوفیز قدامی به سرعت افزایش می‌یابد و این ترشح زیاد در بیشتر بقیهٔ طول عمر ادامه می‌یابد ولی پس از ۵۰ سالگی به سرعت کاهش می‌یابد و تا ۸۰ سالگی به ۲۰ تا ۵۰ درصد حداکثر ترشح آن می‌رسد.

بیضه‌های جنین پسر در حدود هفتمین هفته از زندگی رویانی شروع به آزادسازی تستوسترون می‌کنند. در واقع یکی از تفاوت‌های عمدهٔ عملی میان کروموزوم‌های جنسی زنانه و مردانه این است که کروموزوم مردانه ژن SRY (ژن ناحیهٔ تعیین جنسیت Y) دارد که حامل رمز پروتئین فاکتور تعیین بیضه (یا پروتئین SRY) می‌باشد. پروتئین SRY آبشاری از فعال سازی‌های ژنی را آغاز می‌کند که ستیغ تناسلی(genital ridge) در حال تشکیل را به سلول‌های مترشحهٔ تستوسترون متمایز می‌کنند و نهایتاً بیضه را می‌سازند درحالیکه کروموزوم زنانه باعث تمایز ستیغ به سلول‌های مترشحهٔ استروژن‌ها می‌شود.