کلیات

اَصْحابِ کَهْف یا یاران غار مؤمنانی(مسیحی) که از ستم دقیانوس(۲۰۱ -۲۵۱م) در غاری پنهان شدند و حدود سه قرن به خواب رفتند. همگی آنان از اشراف‌زادگان و درباریان بودند مگر چوپانی که سگی همراهش بود. آنان برای حفظ ایمان خود و ایمن ماندن از ستم دقیانوس، به سمت غاری حرکت کردند و در آنجا به خواب عمیقی رفتند که حدود سیصد و نه سال طول کشید. سوره‌ای در قرآن کریم به نام کهف آمده و در آیات ۸ تا ۲۶ آن به داستان این مؤمنان اشاره کرده است. همچنین گزارش‌هایی از این ماجرا در منابع مسیحی ذکر شده است. در روایات شیعه اصحاب کهف جزو یاوران امام مهدی(عج) معرفی شده‌اند.

درباره اینکه این ماجرا در چه منطقه‌ای رخ داده و آن غار در کجاست، اختلاف‌نظر وجود دارد. مشهورترین آن‌ منطقه اِفِسوس (نیز اِفِسُس) در استان ازمیر ترکیه ذکر شده است. مجموعه تلویریونی مردان آنجلس تولید شده در تلویزیون ایران به داستان آن‌ها می‌پردازد.

اصحاب کهف (یاران غار)، عده‌ای مؤمن مسیحی که در دوران دقیانوس (۲۰۱ -۲۵۱م) یکی از حکمرانان روم باستان زندگی می‌کرده‌اند. آن‌ها جز یکی که چوپانی به همراه سگش بود، از اشراف‌زادگان و درباریانی بودند که دین خود را از دیگران مخفی نگاه می‌داشتند.
آن‌ها پس از ظلم حکومت به سمت غار حرکت کرده و چون به غار رسیدند به خوابی عمیق رفتند و در حدود سیصد و نه سال خوابیدند. خداوند آنان را به گونه‌ای قرار داده بود که هرکس به آنان می‌نگریست آنان را بیدار می‌پنداشت، در حالی که در خواب بودند. آن‌ها پس از این مدت و بعد از بیدار شدن تصور کردند چند ساعتی بیشتر نخوابیده‌اند. این تردید به گفته برخی، از آن جهت بود که آنان در آغاز روز، وارد غار شده و به خواب رفته و در پایان روز بیدار شده بودند.آن‌ها بعد از بیداری، پیشنهاد کردند که یکی از آنان به شهر رفته و غذایی تهیه کند.

دربارهٔ این که چه کسی مأمور تهیه غذا شد، قرآن سخنی نگفته است اما طبق برخی روایات یملیخا یا تملیخا داوطلب این کار شد. وی پس از مراجعه، چهره شهر را دگرگون یافت و از همین رو بسیار شگفت‌زده شد.

تعداد و نام اصحاب کهف

در باره شمار اصحاب کهف در منابع روایی و تاریخی اختلاف‌نظر وجود دارد. در منابع مسیحی تعداد آنها ۷ تن معرفی شده و برخی نیز آنان را ۵ و برخی نیز ۱۳ تن نقل کرده‌اند. همچنین نامهای آنان در منابع مسیحی عبارت‌اند از: مکسملینا، یلمیخا، دیمومدس (دیموس)، امبلیکوس، مرطونس، بیرونس، کشطونس. اما طبری نام‌های آنان را این‌گونه نقل کرده است: مکسلمینا، محسلمینا، یملیخا، مرطونس، کسطونس، ویبورس، ویکرنوس، یطبیونس و قالوش.

قرآن کریم اما هیچ‌گونه تصریحی درباره شمار اصحاب کهف ندارد و صرفا به اختلاف مردم در عدد اصحاب کهف اشاره دارد. برخی آن‌ها را با سگ همراهشان ۴ تن و برخی ۶ تن و برخی ۸ تن دانسته‌اند. برخی معتقدند قرآن، نظر سوم را پذیرفته است.

در قرآن

آیات ۸ تا ۲۶ سوره کهف به داستان اصحاب کهف می‌پردازد. این آیات حاوی هدایت این اصحاب از سوی خداوند، ایمان و کشمکش آنان با کافران، پناه‌بردن به غار، معجزه زنده‌ماندن‌شان به یاری خدا، بیداری مجددشان و برخورد با مردم، روشن‌شدن حقیقت و بیان جدالی که کافران با پیامبر(ص) در این مسئله داشتند، اشاره دارد.

طبق تأیید قرآن آنها مدت ۳۰۹ سال در غار در خواب بوده‌اند.

اصحاب کهف و رقیم

در آیه ۹ سوره کهف با عطف «الرقیم» بر «الکهف» آمده ‌است: «اَم ‌حَسِبتَ اَنَّ اَصحبَ الکهفِ والرَّقیمِ...» و ‌این بحث میان مفسران به پیروی از برخی روایات، مطرح شده که آیا اصحاب کهف و رقیم یک گروه هستند یا دو گروه جدا تا برای اصحاب رقیم نیز تفسیر و شأن نزول جداگانه‌ای ذکر کنند. در مورد کلمه رقیم برخی از مفسران آن را نام روستای نزدیک غار می‌دانند.

روایت

در روایات، اصحاب کهف جوانانی اشراف‌زاده معرفی شدند که در عید بزرگی به بیرون شهر رفتند. خداوند در دل‌هایشان نور ایمان برافروخت و آنان به خداوند ایمان آوردند، هر چند در آغاز ایمان خود را از یکدیگر پوشیده می‌داشتند، امّا به تدریج ایمان خود را به یکدیگر اظهار کردند. بر پایه برخی روایات دقیانوس به اصحاب کهف مدتی مهلت داد تا از ایمان خود بازگردند. آنان از این فرصت استفاده کرده و به غار پناه بردند.^[۱۹] برخی دیگر از روایات، آنان را امین و رازدار پادشاه عصر خود قلمداد کرده‌اند.

در ادبیات

اصحاب کهف، خصوصا سگ همراه‌شان در شعر فارسی از جمله در اشعار سنایی، عطار، مولوی و سعدی بازتاب‌هایی داشته است، بیت زیر از سعدی نمونه‌ای از آن است:

اصحاب کهف یاران امام مهدی(ع)

در روایات شیعه آمده اصحاب کهف هنگام ظهور، برای یاری مهدی موعود(عج) رجعت خواهند کرد. امام صادق(ع) فرمود: هنگامی که قائم آل محمد(ص) ظهور کند، تعدادی از پشت کعبه بیرون آیند که هفت نفر از اصحاب کهف، از جمله آنان هستند. حلبی نیز گفته است که آنان وزیران مهدی(عج) هستند. همچنین از امام صادق(ع) آمده: وقتی دابه الارض خارج می‌شود، خداوند اصحاب کهف را همراه با سگ‌شان برمی‌انگیزد.

در ادیان دیگر

داستان اصحاب کهف از معدود داستان‌هایی است که در منابع یهودی از آن ذکری به میان نیامده، امّا در منابع مسیحی این داستان ذکر شده است. ساختار داستان در منابع مسیحی همگونی خاصی با نقل‌های اسلامی دارد و به هفت خفتگان و هفت خفتگان شهر اِفِسوس (اِفِسُس) معروف است.

داستان اصحاب کهف را نخستین‌بار خلیفه کلیسای سوریه به نام ژاک در قرن پنجم میلادی و یک قرن پیش از ظهور اسلام در رساله‌ای که به زبان سریانی نوشته شده تشریح کرد. پس از او ادوارد گیپون در کتابش به نام سقوط امپرطوری روم، به این داستان اشاره کرده است. همچنین لویی ماسینیون شرق‌شناس فرانسوی در سال ۱۹۶۱م پژوهش‌هایی درباره اصحاب کهف انجام داد که در کتابی به نام خفتگان هفتگانه به زبان فرانسه منتشر کرده است. از سویی‌ دیگر یونگ‌ با مقایسه داستان‌ اصحاب‌ کهف‌ و داستان‌ خضر نبی‌، به‌ موضوع‌ تجدید حیات‌ و عمر دوباره‌ یافتن‌ نظر کرده است‌.

آثار بر جای مانده

بنا بر نقلی از امام علی(ع) شهری که اصحاب کهف در آن ساکن بودند اِفِسوس (اِفِسُس) نام داشته است. این شهر یکی از شهرهای ایونیا در آناتولی (آسیای صغیر) بود که امروز ویرانه‌های آن به عنوان مرکز باستان‌شناسی در سه کیلومتری جنوب شهر سلجوق استان ازمیر ترکیه واقع شده است. در یک کیلومتری این شهر غاری‌ست که مردم ترکیه آن را به‌عنوان غار اصحاب کهف زیارت می‌کنند. در درون این غار، آثار صدها قبر دیده می‌شود.

همچنین در میان دو روستای رقیم(رجیب) و ابوعلند و در ۷ کیلومتری اَمّان پایتخت اردن غاری وجود دارد که بر فراز آن مسجدی ساخته شده‌ و برخی از باستان‌شناسان معتقدند غار اصحاب کهف است. درباره این غار، کتابی نیز بنام اکتشاف کهف اهل الکهف منتشر شده است.^{[نیازمند منبع]} غار دیگری که گفته شده احتمالا غار اصحاب کهف باشد، در نزدیکی شهر دمشق در کشور سوریه است. همچنین باستان‌شناسان غارهای موجود در بتراء، یکی از شهرهای فلسطین، غار کوه قاسیون نزدیک دمشق، و غاری در شبه جزیره اسکاندیناوی در اروپای شمالی و غاری در نزدیکی شهر نخجوان در منطقه قفقاز را نیز جزو مکان‌هایی که احتمال می‌رود غار اصحاب کهف باشد برشمرده‌اند.

علامه طباطبایی در المیزان معتقد است غار اِفِسوس در ترکیه، بر اینکه غار اصحاب کهف باشد انطباق بیشتری دارد.

مردان آنجلس عنوان مجموعه تلویزیونی با محوریت داستان اصحاب کهف است که در سال ۱۳۷۶ش توسط فرج الله سلحشور برای صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران کارگردانی شد. در سال ۱۳۷۷ش، و در سفر سید محمد خاتمی(رئیس‌جمهور سابق ایران) به واتیکان این مجموعه تلویزیونی توسط وی به پاپ ژان پل دوم(رهبر کاتولیک‌های جهان در آن زمان) هدیه شد. این مجموعه تلویزیونی در برخی کشورهای مسلمان نظیر مصر نیز به نمایش درآمده است.