کلیات
استان آذربایجان شرقی با وسعت ۴/۱۶۲۵۴ کیلومتر مربع در گوشه شمال غربی فلات ایران قرار گرفته است. حدود شمالی این استان را رود ارس با جمهوری‌های آذربایجان، ارمنستان و ایالت خودمختار نخجوان مشخص می‌کند. رود قطـور و آب‌های دریاچة ارومیه حدود غربی با استان آذربایجان غربی است و در جنوب کشیدگی رشته کوه‌ها، دره‌ها، جلگه‌ها و دشت‌ها موجب پیوستگی توپوگرافیک استان با آذربایجان غربی و زنجان شده است. در شرق نیز دره و رودخانه دره رود، کوه‌های سبلان، چهل‌مند و گردنه صائین این خطه را از استان اردبیل جدا می‌کند.
جغرافیای استان
منطقه آذربایجان به علت موقعیت خاص جغرافیایی، یکی از مناطق حساس و مهم کشور است. همین اهمیت، حساسیت و گستردگی باعث شده است تا این منطقه با وجود خصوصیات مشترک جغرافیایی، فرهنگی و تاریخی به سه استان آذربایجان شرقی، غربی و اردبیل تقسیم شود. این استان دارای ۱۲ شهرستان، ۳۱ شهر و ۳۰ بخش، ۱۳۳ دهستان و ۳۱۴۹ آبادی است.
تاریخچه تقسیمات کشوری
در سال ۱۳۱۶ که ایران به ده استان تقسیم شده بود، بخش اعظم این استان منجمله تبریز به همراه استان اردبیل و شهرستان آستارا، استان سوم (به مرکزیت تبریز) را تشکیل می‌دادند. شهرستان مراغه و بعضی شهرستان‌های اطراف کنونی اش بخشی از استان چهارم (به مرکزیت ارومیه) بودند. شهرستان مراغه و شهرستان‌های اطراف کنونی اش بعد‌ها به این استان ملحق گردیدند، اماشهرستان آستارا در ۱۳۳۹ از آذربایجان شرقی جدا و به گیلان ملحق شد و این استان امتیاز اتصال به دریای خزر از دست داد، استان اردبیل نیز تا سال ۱۳۷۲ بخشی از آذربایجان شرقی بود که در این سال از این استان جدا و به استانی مستقل تبدیل شد.
زبان
زبان ساکنان استان آذربایجان شرقی، ترکی آذربایجانی می‌باشد. اقلیتی فارسی زبان در مرکز این استان، (کلانشهر تبریز) ساکن هستند که به ترکی آذربایجانی تسلط کامل دارند.
جمعیت
بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ خورشیدی، جمعیت استان آذربایجان شرقی در این سال بالغ بر ۳٬۹۰۹٬۶۵۲ نفر بوده که نزدیک ۵ درصد از جمعیت کل ایران را به خود اختصاص داده‌است. برهمین اساس، ۱٬۹۸۹٬۴۰۰ نفر مرد و ۱٬۹۰۲٬۲۵۲ نفر زن در قالب ۱٬۲۲۳٬۰۲۸ خانوار ساکن این استان بوده‌اند. جمعیت استان در مقایسه با سال ۱۳۹۰ نزدیک به ۴/۸۹ درصد افزایش یافته‌است.
در سرشماری سال ۱۳۹۵ خورشیدی، تبریز با جمعیتی بالغ بر ۱٬۷۷۳٬۰۳۳ نفر، پرجمعیت‌ترین و چاراویماق با جمعیتی بالغ بر ۳۱٬۰۷۱ نفر، کم‌جمعیت‌ترین شهر استان آذربایجان شرقی بوده‌است. از جمله شهرهای پرجمعیت استان علاوه بر مرکز استان می‌توان به شهرهای مراغه، مرند، اهر، میانه و سراب اشاره کرد. تعداد آبادی‌های استان در سال ۹۰ دو هزار و ۷۳۱ آبادی و ۲۰ آبادی استان خالی از سکنه هستند.
جغرافیای تاریخی استان
آذربایجان در فارس میانه آتور پاتکان، در آثار کهن فارسی آذربادگان یا آذربایگان، در فارسی کنونی آذربایجان، در یونانی بیزانس آذربیگانون، در ارمنی اتراپاتاکان، در سریانی آذربایغان و در عربی آذربیجان نامیده شده است. تاریخ باستانی آذربایجان با تاریخ قوم ماد در آمیخته است. قوم ماد پس از مهاجرت به ایران آرام آرام قسمت‌های غربی ایران از جمله آذربایجان را تصرف کرد.
شهرستان تبریز
تبریز یکی از قدیمی‌ترین مناطق ایران است و مجموعة آثار تاریخی و نشانه‌های باستان شناختی که از محل‌های مختلف آن به دست آمده دلالت بر دیرینگی و قدمت تاریخی این شهر دارد. سارکن «سارکن پادشاه آشور ۷۲۲-۷۵۰» در کتبیة خود از شهری به نام اوشکایا که شاید همان اسکوی امروزی است و نیز از دژ و قلعة محکمی به نام تارویی یاد می‌کند که به احتمال زیاد تبریز است.
گذشته از این در یکی از کتبیه‌های سناخریت پادشاه آشور (۷۰۵-۶۸۱ ق.. م.) از شهری به نام تربیس نام برده شده است که پادشاه مزبور در آنجا معبدی به نام نرکان ساخته بود. بعضی از مورخان ترویای معروف و تبریز را یکی می‌پندارند. عده‌ای حتی این شهر را همان سوز یا شوش قدیم و عده‌ای دیگر آکراتا یا آماتای ذکر شده در تورات فرض کرده‌اند. تعیین تاریخ دقیق پیدایش شهرنشینی در دشتی که تبریز در آن قرار گرفته دشوار است.
شرایط این دشت حاصلخیز به واسطة وجود دو رود آجی چای و مهران رود، اقلیم معتدل، موقعیت ارتباطی بسیار مناسب، وجود منابع زیرزمینی غنی و موقعیت مناسب استراتژیکی آن، زمینة مساعدی برای تکوین و توسعة زندگی شهری فراهم آورده است. در دورة حکومت روادیان تبریز پایتخت آذربایجان شد و به علت موقعیت ممتاز جغرافیایی و نظامی خود بیشتر از سایر شهرها مورد توجه قرار گرفت. در سال ۳۴۰ هجری قمری از اتحاد سه گانة تبریز، اشنو (اسند، اسنق) و دهخوارقان مملکت بنی رودینی به وجود آمد که حکام آن قدرت و استقلال کامل داشتند و خلفای بغداد از دخالت و نفوذ کمی در آن برخوردار بودند.
از قرن دهم میلادی یا قرن سوم هجری به بعد نام تبریز در ردیف شهرهای بزرگ آذربایجان آمده است که در آنجا همزمان با پیشرفت صنعت و تجارت علم و تمدن نیز شکوفا شده است. اهالی تبریز در سال ۶۱۶ هجری موفق شدند با دادن هدایای قیمتی و پول فراوان از هجوم مغولان به شهر و ویرانی آن جلوگیری کنند. پس از حملة مغول به ایران برای اولین بار شهر تبریز به دستور آباقاخان (۶۸۰-۶۶۳ هجری قمری) پایتخت رسمی ایلخانان شد.
در سال ۶۵۸ هجری در دوران حاکمیت آباقاخان در تبریز، زندگی مدنی و اقتصادی دوباره شکوفا شد. سلطان محمود غازان خان معروفترین شاه مغول در ۶۹۴ هجری تبریز را مقر حکومت قرار داد و آن را به منتهای درجة عظمت و بزرگی و آبادانی رساند. پس از ایلخان مغول، تبریز در عصر جلایریان و ترکمانان آق قویونلو و قره قویونلو پایتخت ایران شد و در این زمان (۸۷۰ هجری) بود که به دستور جهان شاه بن قره یوسف بن ترکمان مسجد کبود (گؤی مسجد) بنا گردید.
در سال ۹۰۶ هجری شاه اسماعیل صفوی (متخلص به ختایی) تبریز را پایتخت ایران کرد. در دوران صفوی شهر تبریز بار‌ها میدان جنگ ایران و عثمانی شد. در آغاز حکومت قاجار بخصوص زمان فتحعلی شاه، تبریز پایتخت دوم یا ولیعهد نشین ایران شد و محل استقرار عباس میرزا نایب السلطنه گردید. در دورة استبداد صغیر محمد علی شاه، مردم تبریز به رهبری دو قهرمان ملی - ستارخان و باقرخان – پس از ماه‌ها مبارزه و ستیز، ابتدا تبریز و آذربایجان و سپس ایران را از چنگ استبداد رهایی بخشیدند.
مراکز تاریخی و باستانی
کاخ شهرداری: کاخ و تالار شهرداری تبریز در سال ۱۳۱۲ شمسی در گورستان متروک و مخروبة کوی نوبر با نظارت مهندسان آلمانی ساخته شد. این ساختمان دارای یک برج ساعت چهار جانبی است که هر پانزده دقیقه یک بار، گذشت زمان را اعلام می‌کند.
عمارت ائل گؤلی: شاه گؤلی (استخر شاه) سابق و ائل گؤلی (استخر مردم) فعلی از گردشگاه‌های زیبا و دلکش تبریز است.
بقایای عمارت ربع رشیدی: خرابه‌های ربع رشیدی باقیماندة ساختمان‌های عظیمی است که در زمان ایلخانیان به همت رشید الدین فضل الله وزیر نامـی ایـران در محلة ولیانکوی باغمشة تبریز ساخته شد. این مکان به اصطلاح امروزی یک شهر علمی و دانشگاهی بود.
خانه مشروطیت: این خانه محل اجتماع سران مشروطیت در تبریز بود و تاریخ ساختمان آن ۱۲۴۷ شمسی مطابق با ۱۲۸۸ هجری قمری است. بانی این خانه حاج مهدی کوزه کنانی از فعالین نهضت مشروطیت بود. به علت ارزش‌های فرهنگی و تاریخی که این خانه دارد، به ویژه پیوند آن با نهضت مشروطیت، در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
قلعه آق گنبد (هلاکو): قلعه تاریخی آق گنبد در جزیره اسلامی (شاهی سابق) واقع شده است. جزیره اسلامی یکی از چند جزیره بـزرگ دریـاچة ارومیه و تنها جزیرة مسکونی آن است. قلعه مورد نظر بر فراز کوهی در این جزیره قرار دارد، قبر هلاکو و دیگر سرداران مغول در این قلعه است.
جاذبه‌های طبیعی
ارتفاعات سهند: توده آتشفشانی سهند در ۵۰ کیلومتری جنوب شهرستان تبریز قرار دارد. حد شرقی آن از شهرستان هشترود و سر اسکندر و قره چمن می‌گذرد و تا حدود قافلانکوه پیش رفته است. بلندترین قلة سهند به نام جام داغی اسـت بـه ارتفاع ۳۷۵۰ متـر. ایـن کـوه تعـداد زیادی قله‌های آذرین دارد که بلندی ۱۷ قلة آن از ۳۰۰۰ متر تجاوز می‌کند.
ارتفاعات سلطان سنجر: کوه سلطان سنجر کوه آتشفشانی است که در حدود ۱۵ کیلومتری شرق زنوز واقع شده است و قلعه‌ای به ارتفاع ۳۲۵۵ متر دارد. این کوه بیشتر ایام سال از برف پوشیده است.
ارتفاعات سلطان داغی : این کوه در شمال غربی کوهستان سهند، نزدیک شهر اسکو قرار دارد، با ارتفاعی حدود ۳۴۱۰ متر، سومین قلة سهند محسوب می‌شود. در قلة آن زیارتگاهی به نام سلطان حسام الدین وجود دارد.
ارتفاعات مورو داغ: کوه موروداغ در ۳۶ کیلومتری غرب تبریز در جهت شرقی – غربی از ارتفاعات شمالی صوفیان به سمت تبریز کشیده شده است. این رشته کوه در گردنة پایان از شمال تبریز می‌گذرد و به گردنة شبلی منتهی می‌شود. بلندترین نقطة موروداغ ۲۲۱۰ متر ارتفاع دارد و معروفترین قله‌های آن چله خانة، پیر موسی و خواجه مرجان است.
چشمة تاپ تاپان : این چشمه به فاصلة ۵ کیلومتری آذر شهر در جادة تبریز به مراغه واقع شده است. آب در حوضی طبیعی جمع می‌شود و مورد استفاده قرار می‌گیرد. آب این چشمه از دسته آب‌های معدنی بی کربنات کلسیک و منیزین گازدار و آهن دار است که خواص درمانی آن برای ازدیاد گلبول‌های قرمز و تنظیم میزان هموگلوبین خون، سهولت کار دستگاه گوارش و کمک به تغذیه و رشد ارزیابی شده است.
چشمه آب معدنی کندوان: کندوان روستایی تاریخی و کم نظیر است که در فاصلة ۲۲ کیلومتری جنوب اسکو در میان دره‌ای با صفا و کنار رودخانة پر آبی به همین نام واقع شده است. فاصلة روستای کندوان تا تبریز ۶۲ کیلومتر است. این روستا چشمة آب معدنی مهمی به همین نام دارد که برای درمان بیماران کلیوی نقش به سزایی دارد.
غار اسکندر: غار اسکندر به فاصلة ۳۰ کیلومتری تبریز در روستای سعید آباد واقع شده و دسترسی به آن از طریق جادة ترانزیتی تبریز-تهران میسر است. عرض دهانة این غار حدود ۵ متر و دیوار‌های داخل آن دارای استالاکتیت‌های جالب توجهی است.
دره لیقوان: روستای ییلاقی و کوهستانی لیقوان در جنوب شرقی تبریز و در دامنة کوهستان سهند قرار دارد. این روستا از قسمت شرقی همجوار درة بسیار با صفایی است که رودخانة لیقوان از آن می‌گذرد و روستاهای حاشیة خود را مشروب می‌کند.
دره سعید آباد: یکی از دره‌هایی که تابستان‌ها مورد بهره برداری وسیع قرار می‌گیرد، درة سعید آباد است که در ۲ کیلومتری جادة ترانزیتی تبریز - تهران قرار دارد. این دره معبر رودخانة سعید آوا چای است.
دریاچه قوری گؤل : دریاچه قوری گؤل در فاصلة ۴۵ کیلومتری تبریز در مسیر جادة تهران – تبریز قرار دارد و این دریاچة مثلث شکل با وسعت ۲۴۰ هکتار با پستی و بلندی‌هایی نه چندان مهم احاطه شده است. این دریاچه به عنوان تالاب بین‌المللی به ثبت رسیده است.
جزیره اسلامی (شاهی): جزیره اسلامی تنها جزیرة مسکونی و آباد دریاچه ارومیه است که در اثر کمی بارندگی و تبخیر آب دریاچه در تابستان به صورت شبه جزیره در می‌آید. وجود این جزیره سرسبز و خرم با آب شیرین و گوارا (جزیره ۵۴ چشمه دارد) در دریای شور و تلخ از عجایب و بدایع طبیعت و خلقت است. در جزیره ۷ روستا با نام‌های آق گنبد، کمیچی، تیمورلو، قیچاق، بوراچارلو و بهرام آباد با حدود ۸ هزار نفر جمعیت وجود دارد.
شهرستان اهر
قلعة جوشین: قلعه جوشین یا جوشون در ۲۶ کیلومتری غرب ورزقان به سوی جلفا در شش کیلومتری روستای جوشین واقع شده و راه آن بسیار سخت و کوهستانی است. قلعه بر فراز کوهی است که سه طرف آن را شیب‌های دیوار مانند احاطه کرده است و تنها راه ارتباطی آن یک گذر کوهستانی تنگ است که فقط یک یا دو نفر می‌توانند به زحمت از آن بالا روند. به همین علت نگهبانی و دفاع از این قلعه حتی با تعدادی معدود هم ممکن بوده است.
حمام کردشت: این حمام در کناره رود ارس، در جوار روستای کردشت که قلعه‌ای نیز به این نام دارد واقع شده است. حمام کردشت از لحاظ طراحی داخلی و نقاشی‌های دیواری شایان توجه است. آب مصرفی حمام را از رودخانه ارس می‌گیرند و پس از گرم شدن از طریق سیستم گرمخانه‌ای آن را به حوضچه‌های درونی انتقال می‌دهند و پس از استفاده از آن، فاضلاب آن را از طریق سیستم‌های کانال کشی شده به بیرون هدایت می‌کنند. ویژگی برجستة این حمام آن است که در حالت معمولی از سطح زمین قابل تشخیص نیست، زیرا در گودی ساخته شده است.
رباط شاه عباسی گویجه بئل: گردنه گؤیجه بئل در ۹۳ کیلومتری تبریز و ۲۴ کیلومتری اهر قرار دارد. در این ناحیه دو کاروانسرای قدیمی وجود دارد که در زمستان مورد استفاده کاروانیان قرار می‌گرفت. از تبریز به اهر ابتدا به کاروانسرای علیای گردنه بر می‌خوریم که به فاصله ۳ کیلومتر از ابتدای گردنه ساخته شده است. کاروانسرای دوم (سفلی) به فاصله ۷ کیلومتر از کاروانسرای علیا در محوطه‌ای مسطح و مشرف به رودخانه قرار دارد. این کاروانسرا محوطه بزرگ‌تر و گسترده‌تری را در بر گرفته و از دو بخش، شامل حیاط و قسمت مسقف که دارای حجرات متعددی است، تشکیل شده است.
سنگ نبشته سقندل: این کتیبه در کوهی به نام زاغی یاقیه در دو کیلومتری شرق ورزقان از توابع اهر قرار دارد. طول آن ۱۱۵ و عرض آن ۴۷ سانتی متر و مشتمل بر ۱۰ سطر است. این کتیبه به ساردوی دوم (۳۳-۷۵۰ ق.. م.) پسر آرگیشتی اول تعلق دارد و در آن از حمله به ناحیه کوهستانی پولو آدری و گشودن ۲۱ دژ و تصرف ۴۵ یا ۴۴ شهر در یک روز سخن می‌رود.
جاذبه‌های طبیعی
ارتفاعات کمتال: کوهستان کمتال از مهم‌ترین و جالب‌ترین کوه‌های ارسباران است. این کوه ۳۱۰۰ متر ارتفاع دارد و از نوع کوه‌های سنگی است. تندی دامنه‌ها و صعب العبور بودن آن، کوهستان را از هر نوع هجوم مصون نگاه داشته و از مظاهر تمدن جدید نیز محروم کرده است.
ارتفاعات قوشا داغ: قوشا داغ از ارتفاعات مهم و قابل توجه ارسباران است که در شمال شهر هریس و غرب رشته کوه سبلان و جنوب غربی مشکین شهر قرار گرفته است. بلندترین قلة آن در شمال هریس ۳۱۴۹ متر ارتفاع دارد. گردنة معروف گؤیجه بئل که از زیباترین پدیده‌های طبیعی است در محدودة این کوهستان بر سر راه تبریز به اهر قرار گرفته است.
تالاب یوسفلو: این تالاب در ۳۳ کیلومتری شرق شهرستان اهر قرار دارد و تالابی دایمی است که مورد استفادة پرندگان مهاجر آبزی قرار می‌گیرد.
تالاب دیب سیز: این تالاب در ۲۵ کیلومتری شرق اهر قرار دارد و تالابی نیزاری و دایمی است که مورد استفادة پرندگان مهاجر آبزی قرار می‌گیرد.
تالاب خرمالو:این تالاب در ۴۲ کیلومتری جنوب غربی اهر قرار دارد و تالاب دائمی است که علاوه بر استفاده‌های کشاورزی، در فصل زمستان مورد استفادة پرندگان مهاجر قرار می‌گیرد.
اماکن زیارتی و مذهبی
مسجد جامع: مسجد جامع اهر در کوچه مسجد جمعة این شهر واقع شده و منسوب به دوره سلجوقی و اتابکان است. این مسجد از نظر شیوه معماری و تزئینات از مساجد بسیار زیبای استان است.
مقبره شیخ شهاب الدین اهری: شهر تاریخی و زیبای اهر به نام مدفن عارف بزرگوار شیخ شهاب‌الدین اهری در تاریخ معروف و مشهور است. بقعة این عارف نامدار در بخش جنوبی اهر در محوطة بسیار با صفایی که در حال حاضر گردشگاه اهالی این شهر است بنا شده است. شیخ شهاب الدین اهری از عرفای مشهور قرن هفتم هجری است که در این مکان به هدایت و ارشاد طالبان حق و طریقت می‌پرداخت و به درجة قطب نایل گردید. شیخ شهاب الدین مذهب اثنی عشری داشت.
شهرستان بستان آباد
شهرستان بستان آباد درمحل شهر باستانی وگمشده اوجان بنا شده است. نام اوجان از قرن ششم به بعد در اکثر سفرنامه‌ها و کتاب‌های تاریخی آمده است. حمدالله مستوفی در نزهه القلوب می‌نویسد: آن را بیژن بن گیو بن گودرز ساخت. غازان خان امارتش را تجدید کرد. از سنگ و گچ بارو کشید و شهر اسلام خواند و دارالملک ساخت.
هوایش سرد و آبش از کوه سهند جاری است. حاصلش غله و بقولات بود. میوه او جان از اقلیم سفید چهره و شافعی مذهب اند. فرمانروایان ترکمنان و صفویه مدت‌ها در قصر غازانی در اوجان مجالس عیش و نوش داشتند، اما در روزگار فرمانروایان بعدی آذربایجان حوادث و جنگ‌های خونین متعددی اوجان را در معرض انهدام و ویرانی قرار داد که امروزه از آن همه آبادانی و زیبایی فقط یک رودخانه و یک دهستان به نام اوجان در جغرافیای آذربایجان باقی مانده است.
جاذبه‌های طبیعی
غار آغ بولاق: این غار در قسمت جنوبی روستای قره چمن از توابع شهرستان بستان آباد واقع شده و از نوع غار‌های استالاکتیت است. عرض دهانة غار حدود ۲ متر است و دسترسی به آن از روستای قره چمن امکان پذیر است.
شهرستان بناب
بناب به معنای سرزمینی است که ریشه اش در آب و یا نزدیک آب است. این شهر قبل از حمله مغولان بسیار آباد و پر رونق بود. در گورستان‌های منطقة قره قشون، در ارتفاعات جنوبی آن آثاری مربوط به قرن‌های هشتم و نهم هجری به دست آمده است. آثار و بقایای بنا‌های تاریخی نشانگر آبادانی آن در دوره صفویه است. با وجود اینکه بناب از شهرهای مهم آذربایجان است، از نقطه نظر اقتصادی، سیاسی و تاریخی پیوسته تحت تأثیر مراغه بوده است.
مراکز تاریخی و باستانی
قلعه ضحاک عجب شیر (داش قلعه): در ۲۸ کیلومتری شرق عجب شیر در ساحل شرقی دریاچه ارومیه در ۹۵ کیلومتری جنوب تبریز، قلعه ضحاک عجب شیر واقع شده است. در ارتفاعات مقدم سهند غربی، کوه سنگی مجزایی در دره سربرآورده که به داش قلعه ضحاک معروف است. در پای این کوه قبرستانی است که در آن مجسمه سنگی قوچی قرار دارد. در کنار قبرستان دهی است به نام ینگجه و در شمال قلعه روستای بازار (بالاس) قرار دارد. رسیدن به این روستا فقط با خودرو‌های بیابانی و از راه روستای گنبد (کنبد) و قریه هزاره ممکن است.
جاذبه‌های طبیعی
تالاب قبادلو: این تالاب در ۲۲ کیلومتری شمال غربی عجب شیر، بالاتر از بندر رحمانلو قرار دارد و بخشی از پرندگان تالاب‌های حاشیه‌ای دریاچه ارومیه را به خود جذب می‌کند.
جزیره قریون داغی (کبودان): جزیرة قریون داغی یکی از بزرگترین و زیباترین جزایر غیر مسکونی دریاچه ارومیه است که در فاصله۱۲ کیلومتری بندر رحمانلو در قسمت جنوب شرقی دریاچه ارومیه قرار گرفته است. طول جزیره ۹ کیلومتر، عرض آن ۴ کیلومتر و مساحت کل آن ۳۱۷۵ هکتار است و از سطح دریای آزاد ۱۵۲۱ متر ارتفاع دارد.
جزیرة قویون داغی تنها جزیرة دریاچة ارومیه است که در تمام سال دارای آب شیرین است. آب شیرین جزیره برای مصرف حیوانات وحشی از دو چشمه‌ای که در جنوب آن قرار دارد تأمین می‌شود. جزیرة قویون داغی زیستگاه قوچ و میش ارمنی و گوزن زرد ایرانی است. این گوزن یکی از نادرترین گونه‌های گوزن جهان است. این مجموعه از طرف یونسکو به عنوان یکی از ۵۹ قطعه منطقه حفاظت شده که دارای گونه‌های کمیاب گیاهی و حیوانی است به ثبت رسیده است.
جزیره اشک: این جزیره در قسمت جنوبی کبودان، در ۴۰ کیلومتری بندر گلمانخانه قرار دارد. دارای وسعتی معادل ۲۱۱۵ هکتار و ارتفاعی در حدود ۱۲۷۰ متر از سطح دریاست. این جزیره یک چشمه آب شیرین دارد و یکی از جالب‌ترین زیستگاه‌های پرندگان بومی و مهاجر از جمله فلامینگو و تنجه است. از نظر پوشش گیاهی شبیه جزیره کبودان است. گوزن زرد ایرانی نیز در آن زندگی می‌کند.
جزیره آرزو: این جزیره نیمه جنگلی با مساحتی حدود ۵۴۲ هکتار در غرب جزیره کبودان قرار گرفته است و ۱۲۷۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. این جزیره پذیرای پرندگانی نظیر فلامینگو، کاکایی و غاز است.
جزیره اسپیر: این جزیره با مساحتی معادل ۱۱۵۱ هکتار در غرب کبودان و ۲۷ کیلومتری بندر گلمانخانه واقع شده است. ارتفاع آن از سطح دریا ۱۲۷۰ متر است و همه ساله پذیرای پرندگانی، چون فلامینگوها، پلیکان‌ها، کاکایی‌ها و غار است.
بندر رحمانلو: بندر و روستای رحمانلو از دهستان دیزجرود عجب شیر، در ساحل شرقی دریاچه ارومیه واقع شده است. این بندر یکی از ینادر مهم دریاچه ارومیه در آذربایجان شرقی است. در سمت شمالی بندر رحمانلو اسکله‌ای برای پهلو گرفتن کشتی‌های باری و مسافری، در بخش جنوبی محلی برای مسافرینی که به منظور استفاده از آب و لجن دریاچه که برای درمان برخی از بیماری‌ها مفید است به این بندر می‌آیند بنا شده است.
بنادر دانالو و زینت لو: بندر‌های دانالو، قباد لو و زینت لو نیز در ساحل شرقی دریاچه ارومیه و در حدود ۲۵ کیلومتری عجب شیر واقع شده اند که از نظر اهمیت در مرتبة بعد از بندر رحمانلو قرار دارند. در تابستان بسیاری از مردم برای استفاده از آب و لجن دریاچه به این بنادر روی می‌آورند.
اماکن زیارتی و مذهبی
مسجد مهرآباد: این مسجد در کنار میدانی که سابقاً مهرآباد نام داشت بنا شده است. این مسجد از یک نظر در بین مساجد منطقه دارای اهمیت خاص و استثنایی است، و آن مربوط به وجود کتیبه تاریخ دار آن است که در دیوار قسمت شمالی نصب شده است. هزینه بنای مسجد توسط بی بی خانم دختر منصوربیگ پرداخت شد. مسجد در سال ۹۵۱ هجری قمری در زمان سلطنت شاه طهماسب ساخته شده است.
شهرستان سراب
منطقه سراب از جمله مناطقی است که از دیرباز مسکونی بوده است. وجود کتیبه اورادتویی، تپه‌های باستانی و معابد سنگی در حومه این شهر نشانگر قدمت تاریخی منطقه است. سنگ نبشته رازلیق که یک باستان شناس آلمانی در سال ۱۹۷۱ آن را خواند به خط میخی و متعلق به آرگیشتی دوم پسر روسای اول است. در منطقه سراب آثار متعددی از جمله معابد سنگی، قلاع و یک چهار طاقی متعلق به دوران تمدن ساسانی به جای مانده که مبین اهمیت آن در دورة ساسانی است.
شهر سراب در دوران حکومت مغولان از مراکز عمده حکومتی در آذربایجـان بود. در زمان حکومت چوپانیان نیز سراب مورد توجه بود و حکومت آن با «جانی بیک خان» از اولاد «جوجی خان» بود که در سال ۷۵۸ در این شهر کشته شد. در اوایل حکمرانی صفویه که شهرهای تبریز و اردبیل از شهرهای مهم به شمار می‌رفتند، سراب به دلیل نزدیکی به این دو شهر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود. جنگ شاه اسماعیل و خلیل پاشا در سراب روی داد و آغا محمد خان قاجار با صادق خان شقاقی در این منطقه جنگید.
مراکزتاریخی وباستانی
تپه باستانی قلعه جوق: این تپه در ۲ کیلومتری شمال سراب در دهکده‌ای به همین نام واقع شده است. ارتفاع آن ۳۰ متر است و مساحتی در حدود ۲۰ هزار متر مربع (به شعا ۸۰ متر) دارد. در این تپه انواع سفال از دوران ما قبل تاریخ و هزاره دوم قبل از میلاد و دوران پارت‌ها تا قرون اولیه اسلامی و سفال‌هایی مرصع در انواع مختلف به حد وفور پیدا شده است.
تپه باستانی امام چای: در شمال شرقی روستای امام چای سراب، تپه‌ای باستانی به نام امام چای وجود دارد. مساحت تپه حدود ۴۰۰۰ مترمربع و ارتفاع آن از زمینهای اطراف ۲۰ متر است. در نتیجه حفاری‌های غیر مجاز و خاک برداری‌های زراعتی که در این تپه صورت گرفته، موارد زیر مشخص شده است: تعدادی قبر‌های اسلامی، یک رگه با سفال مختلف مربوط به هزاره اول قبل از میلاد، یک رگه آثار خاکستر و زغال از یک آتش سوزی و یک دورة تاریخی با سفال‌های مختلف و خشت خام.
اماکن زیارتی و مذهبی
مسجد اسنق: در روستای اسنق از توابع محال آلان بر آغوش سراب مسجدی با ستون‌ها و روبنای سنگی و سنگ نبشته‌های زیبا قرار دارد. این مسجد در وسط روستا میان حیاط وسیعی بنا شده است. در داخل مسجد منبر چوبی منبت کاری شده شکسته و درهم ریخته‌ای وجود دارد که همزمان با بنای مسجد ساخته شده است. بر روی قطعه‌ای از بازوی آن نام بانی مسجد، صاحب فخرالدین محمد قید شده است. آثار باقیمانده از این منبر نشان می‌دهد که چند هنرمند توانا، مدتی دراز صرف ساختن آن کرده‌اند.
مسجد جمال آباد: جمال آباد نام روستایی است از محال آلان بر آغوش که در ۶ کیلومتبر شمال مهربان و ۲۱ کیلومتری جاده تبریز - سراب قرار گرفته است. این روستا مسجد کهنی دارد که ۶ ستون عظیم سنگی سقف چوبی آن را نگه داشته است. ظاهراً این مسجد در ابتدا دارای دیوار‌های سنگی و سقف گنبدی بود که بعد‌ها سقف و دیوار‌ها فرو ریخت و قطعات آن هر یک در جایی افتاد و یا به جای دیگری انتقال یافت. جنس سنگ‌های مسجد عموما آهکی است.
مسجد جامع سراب: مسجد جامع سراب یادگار قرن نهم هجری قمری است. این مسجد بدون گلدسته و مناره است و از یک شبستان بزرگ و یک حیاط کوچک در سمت غربی و دو در ورودی تشکیل شده است. شبستان مسجد مجموعه‌ای است از ۶۰ گنبد که همه آن‌ها (به اسثنای ردیف چهارم از شرق) مستقیماً بر روی طاق جناقی و ستون‌ها نهاده شده‌اند.
بقعه شیخ اسحاق: در ساحل جنوبی رودخانة کوچک روستای خانقاه محال خانمرود بقعه آجری بزرگی قرار گرفته که به بقعه شیخ اسحاق معروف است. در مورد هویت شیخ اسحاق و صاحبان دیگر قبر‌های این بقعه اطلاعات مستندی در دست نیست.
امام زاده بزرگ: این امام زاده در جنوب غربی شهر سراب، جنب قبرستان عمومی شهر واقع شده است. بنا دارای دو مناره به ارتفاع ۹ متر است که از کنگره و مأذنه آن اثری بر جای نمانده است. نوع ساختمان ساده است، ولی در بعضی قسمت‌ها با آجر چینی، تنوعی به ظاهر ساختمان داده اند. سبک بنا و ستون‌ها آن را به قرن هشتم و نهم منسوب می‌کند
شهرستان شبستر
شبستر از شهرهای قدیمی آذربایجان است. نام این شهر در کتاب‌های تاریخی قدیم آمده است. بیشترین آوازه شهر شبستر به وجود بزرگانی مانند؛ شیخ محمد شبستری عارف نامدار و صاحب مثنوی گلشن راز، میرزا علی اکبر شبستری طنزسرای برجستة آذربایجان، شهید راه حق شیخ محمد خیابانی مربوط است.
مراکز تاریخی و باستانی
روستای تاریخی سیس: این روستا در ۱۴ کیلومتری شبستر، در سر راه صوفیان به شبستر واقع شده است و دارای آثار تاریخی متعددی است.
جاذبه‌های طبیعی
ارتفاعات میشو: کوه میشو در شمال دریاچة ارومیه است و جلگه مرند را از جلگة شبستر و دریاچه ارومیه جدا می‌کند. شهرستان مرند در دامنه شمالی و شهرستان شبستر در جبهه جنوبی این کوهستان قرار دارد. حداکثر ارتفاع میشو داغ ۲۸۵۵ متراست.
بندر شرفخانه: بزرگترین بندر ساحلی دریاچة ارومیه است که در شهرستان شبستر واقع شده و رشته‌ای از راه آهن تبریز. جلفا که از صوفیان منشعب می‌شود به شرفخانه منتهی می‌شود. در این بندر تأسیسات نسبتاً مهم بندری و انبار‌های کالا وجود دارد. این بندر در شمال شرقی دریاچه، در فاصله ۴۹ کیلومتری صوفیان و ۳۰ کیلومتری جنوب شبستر و ۸۸ کیلومتری شمال غربی تبریز واقع شده است. در فصل تابستان تعداد کثیری از مردم به منظور استفاده از آب و لجن دریاچه برای آب درمانی و لجن درمانی، به این بندر وارد می‌شوند.
بندر آق گنبد: این بندر در جزیره شاهی (اسلامی) واقع شده و یکی از بنادر مهم دریاچه ارومیه در امور بازرگانی و اقتصادی است. بندر آق گنبد ارتباط اهالی هفت روستای آق گنبد را با شهر ارومیه برقرار می‌کند. بندر آق گنبد در ساحل غربی جزیره اسلامی و در سمت‌شرقی دریاچه ارومیه واقع شده است.
اماکن زیارتی و مذهبی
مسجد جامع تسوج: مسجد جامع تسوج از توابع شبستر در ردیف آثار قدیمی این منطقه است. بر روی سر در این مسجد فرمانی است از سلطان محمد خدابنده که با خط ثلث برجسته بر روی سنگ فلفلی یکپارچه‌ای نقر شده است. کتیبه فرمان نشان می‌دهد که تسوج دارای اهمیت و جمعیت زیاد بود و موقعیت سوق الجیشی مهمی داشت؛ این جهت مورد عنایت و توجه شاه صفوی قرار گرفت.
مقبره شیخ محمود شبستری: این مقبره در شهر شبستر و در وسط باغچه‌ای موسوم به گلشن قرار دارد و محل دفن سعد الدین محمود بن عبدالکریم بن یحیی از مشاهیر و عرفای آذربایجان و خالق مثنوی معروف گلشن راز و استادش بهاء الدین یعقوب تبریزی است. بنادر طی زمان بار‌ها تعمیر و بازسازی شده است. در باغچة مقبره، چند قطعه سنگ حجاری شده وجود دارد که سه قطعه از آن‌ها جالب و ارزنده است. دو قطعة دیگر به شکل صندوق است که احتمالاً از سنگ‌های پایه در ورودی باغچه بوده و دیگری پایه سنگی مقرنس مشعلی است که از نوع سنگ‌های کبود معمولی است.
شهرستان کلیبر
در روزگار قدیم اهر و کلیبر از قصبات پیشگین (مشگین شهر) بودند. از نظر تاریخی، کلیبر به خاطر وجود قلعه بابک که روزگاری مرکز قدرت بابک خرمدین بوده، دارای اهمیت فوق العاده‌ای است.
مراکز تاریخی و باستانی
قلعه جمهور (بذقالاسی): قلعه جاویدان یا قلعة جمهور یا دژ بذ که امروزه به نام قلعه بابک معروف است در ۵ کیلومتری جنوب غربی کلیبر واقع شده است. اطراف این قلعه را از هر طرف دره‌هایی به عمق ۴۰۰ تا ۶۰۰ متر فرا گرفته است و تنها یک راه بز رو دارد. از همین جا بوده که بابک خرمدین قهرمان تاریخی آذربایجان و یارانش به مدت ۲۲ سال سپاهیان عرب را که برای سرکوب جنبش و قیام او آمده بودند، در کوه‌ها و گردنه‌ها سرگردان کرد و با شبیخون‌های خود آنان را از دم تیغ گذارند و به شکست و هزیمت وادارشان کرد.
قلعه پشتو: یکی از با ارزش‌ترین و جالب‌ترین آثار تاریخی بخش هوراند از شهرستان اهر قلعه پشتو یا پشتاب است که بر بلندترین کوه بین روستاهای پشتاب و کوجان قرار گرفته است. روستای پشتاب در ۱۲ کیلومتری غرب هوراند و ۵۰ کیلومتری اهر واقع شده است. در ساخت دیوار‌های قلعه از سنگ‌های لاشه‌ای، ملاط، گل رس، ساروج و مقداری آجر استفاده شده است. تنها راه ورودی به قلعه معبدی است از سمت شمال با ۲۲۰ پله سنگی.
قلعه پیغام: قلعه پیغام (پیکان) در کنار راه شوسه اهر به کلیبر واقع شده و فاصلة آن از کلیبر ۱۳ و از قلعة بابک ۱۸ کیلومتر است. این قلعه بر روی تپه بنا شده است. کوه پیغام دارای پرتگاه‌هایی خطرناک است که در اثر فرسایش و ساییدگی طبیعی به شکل ایوان‌های بزرگ و کوچک با دیوار‌های صخره‌ای در آمده و با استفاده از این موقعیت طبیعی، بر روی سکو‌های آن، در صد ردیف، استحکامات مختلفی ساخته شده است. درباره شهرت و وجه تسمیة قلعه چنین آورده اند که این قلعه در دیدرس بیشتر قلعه‌ها و استحکامات بابک بوده است و، چون دستورات نظامی را از این قلعه به وسیله آتش به سایرین خبر می‌دادند، به قلعة پیغام معروف شد.
قلعه نودوز: قلعه نودوز یا نقدوز در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی اهر واقع شده است. این قلعه بر فراز قله کوهی مرتفع مشرف به رودخانه اهر چای احداث شده است. ارتفاع برج این قلعه ۱۱ متر است. با سنگ‌های تراش خورده رسوبی به رنگ‌های آجری و زرد و با ملاط گچ و آهک بنا شده است.
قلعه آواریس: قلعه آورایس منسوب به دوره ساسانی تا قرن سوم هجری است. این دژ قدیمی در ۵/۲۲ کیلومتری جنوب خدا آفرین و ۱۱ کیلومتری جاده شوسه اهر – کلیبر واقع شده است.
قلعه قهقهه: در دهستان یافت از بخش هوراند شهرستان اهر، نزدیک روستای گنجویه و قره آغاجلو، بر فراز کوهی مرتفع و صخره‌ای، قلعه و زندان قهقهه (کهن دژ) ساخته شده است. از روستای گنجویه و قره آغاجلو تا دامنه قلعه قهقهه حدود ۳ کیلومتر راه کوهستانی است. در سمت شمالی این قلعه هفت برج و بارو بنا شده که با دیوار‌های بلند و محکم محصور است. راه ورود به قلعه طوری ساخته شده که بیش از یک نفر نمی‌تواند از آن بگذرد. سه طرف قلعه (جنوب، شرق و غرب) با دیوار‌های بسیار بلند و صخره‌ای مشرف بر پرتگاه‌های طبیعی و خطرناک است. این قلعه در دوره صفویه محل نگهداری مجرمین سیاسی بوده است.
منطقة تاریخی قوبول دره سی: قوبول دره سی در یک کیلومتری غرب قریه چناب از توابع هوراند (دو کیلومتری جاده اهر – کلیبر) پشت کوه سنگی مرتفعی واقع شده است. در مقابل آن، کوه هشت سر قرار دارد که به روایتی مسکن اصلی بابک خرمدین بوده است. تپه تاریخی اژد‌ها داش در این دره قرار دارد. بر بدنه و بالای آن غار‌هایی است که به گفته اهالی هر کدام گنجایش بیش از ۲ هزار نفر را دارد.
تپه باستانی اژد‌ها داش: در دشت لشگرگاه هوراند از توابع شهرستان کلیبر تپه بسیار کوچکی به شعاع تقریبی ۱۵ و ارتفاع ۵/۱ متر وجود دارد که در اصطلاح محلی به اژد‌ها داش (سنگ اژد‌ها) معروف است. از این تپه آثاری مختلف از قبیل: قطعات سفال و سنگ چخماق مربوط به قرون اولیة هزاره اول قبل از میلاد به دست آمده است.
پل‌های خدا آفرین: روی رودخانه ارس، دو پل تاریخی به فاصله اندکی (۱۰۰) متر از یکدیگر بنا شده است که به نام خدا آفرین مشهورند. اولی منسوب به قرن ششم هجری (دوره سلجوقیان) است که طول آن ۱۶۰ متر است و از ۱۵ طاق جناقی و هلالی با ابعاد نا مساوی و غیر متشابه تشکیل شده است. مصالح ساختمانی این پل، سنگ‌های قلوه و لاشه در قسمت پایه‌ها و آجر در ساختمان طاق‌ها است و ملاط آن آهک و گچ است.
پل دوم خدا آفرین حدود ۱۲۰ متر طول دارد، دارای ده طاق است و منسوب به دوره صفوی است. مصالح ساختمانی این پل، سنگ‌های قلوه و لاشه در قسمت پایه‌ها و آجر در ساختمان طاق‌ها است و ملاط آن آهک و گچ است. پل دوم خدا آفرین حدود ۱۲۰ متر طول دارد. دارای ده طاق است و منسوب به دوره صفوی است. مصالح ساختمانی آن سنگ تراشیده با ملاط گچ وآهک است.
جاذبه‌های طبیعی
منطقه حفاظت شده ارسباران: منطقه حفاظت شده ارسباران با وسعت ۷۲ هزار هکتار در کناره‌های جنوبی رود ارس در شهرستان کلیبر واقع شده و به عنوان مکان ذخیره بیوسفر در یونسکو به ثبت رسیده است و از ارزش‌های خاص گیاهی و جانوری برخوردار است.
شهرستان مراغه
مراغه از شهرهای تاریخی و قدیمی آذربایجان و نیز ایران است. در ۲۸۰ هجری فرمانروایی مراغه به محمد بن افشین بن دیوداد رسید. بعد از وی برادرش یوسف به جای او نشست و در سال ۲۹۶ هجری به نام خود در مراغه سکه زد. در سال ۳۱۷ هجری، مسافریان دیلمی به مراغه دست یافتند. در سال ۴۲۰ هجری قشون غز وارد مراغه شد. در سال ۵۶۶ هجری مراغه جزو قلمرو سلجوقیان در آمد. در سال ۶۲۲ هجری جلال الدین خوارزمشاه بدون برخورد یا مقاومت مهمی به مراغه آمد. در سال ۶۲۸ هجری این شهر به تصرف سپاهیان مغول درآمد. در سال ۶۵۶ هجری مراغه مرکز فرمانروایی هلاکوخان مغول شد. خواجه نصیرالدین طوسی با همکاری چند ستاره شناس مأمور تاسیس رصدخانه معروف مراغه شد. در سال ۷۵۹ هجری مراغه به دست تیموریان ویران شد. در سال ۱۱۴۲ هجری شهر مراغه و دهخوارقان به دست نادر شاه گشوده شد. گرچه شیخ عبیدالله کرد در سال ۱۲۹۷ هجری خود را به حوالی مراغه رسانید، ولی هجوم وی و همراهانش دفع شد و سکون و آرامش به مراغه بازگشت.
بنا و یادمان‌های تاریخی
مقبره اوحدی مراغه ای: این بنا محل دفن رکن الدین ابوالحسن مراغی مشهور به اوحدی مراغه‌ای عارف و شاعر پارسی گوی نامدار و صاحب مثنوی معروف جام جم است. مقبره اوحدی در میان باغی سرسبز در شهر مراغه واقع شده است.
گنبد سرخ: از پنج مزار موجود در مراغه قدیم‌ترین آن‌ها، گنبد سرخ است که در آذربایجان بیشتر به (قرمزی گنبد) شهرت دارد. عمارتی است چهار گوش با سقفی گنبدی که بر مقرنس‌هایی که هنوز سالم مانده اند نهاده شده است. کتیبه‌ها و نقوش هندسی از آجر سرخ تراشیده و کاشی مینایی رنگ بر بالای درگاه بنا کار گذاشته شده است. بر زمینهای از گچ خاکستری این کتیبه‌ها نقوشی از گل و برگ گچ بری که اثری از رنگ آبی در آن‌ها دیده می‌شود آراسته شده است. کتیبه‌های موجود نشانگر این است که بنادر، زمان حیات عبدالعزیز ساخته شده است.
گنبد مدور: گنبد مدور دومین مزار از قبر‌های پنجگانه مراغه است. این بنا برجی است مدور که از گنبد و سقف آن چیزی بر جای نمانده و مزاری کاملا ناشناخته است. ارزش بنا در این است که ترقی و تکامل نمای مینایی را طی دوران کوتاه میان تاریخ احداث این بنا و تاریخ ساخت گنبد سرخ نشان می‌دهد. بنا که از آجر ساخته شده، به سکوی بلندی از سنگ که سردابی در میان دارد، نهاده شده است.
گنبد کبود: سومین مزار از قبر‌های پنجگانة مراغه که (قبر مادر هلاکو) نامیده می‌شود، برجی است کبود و زیبا به شکل منشوری ده وجهی. پهلو‌های این برج دارای طاق نما و حاشیه کاری و دندانه است و در کناره آن پایه‌های ستون مانندی ساخته شده است. این برج نظیر دیگر برج‌های مقبره دار دو طبقه است. قسمت پایین، سرداب مخصوص دفن میت است و قسمت بالایی اطاقی است مزین به گچ بری و کاشی نوشته. اطاق سقف بلندی دارد که گنبد آن فرو ریخته و قسمت اعظم گچ بری و تزئینات و نوشته‌های آن نیز از بین رفته است.
گنبد غفاریه: این بنا در قسمت شمال غربی مراغه کنار رودخانه صافی چای واقع شده و تاریخ احداث آن در فاصله بین سال‌های ۷۲۵ و ۷۲۸ هجری قمری است. گنبد غفاریه بنایی مربع و آجری است که بر بالای سکویی سنگی و سردابه دخمه‌ای عمیقی استوار است. در چهار زاویه آن ستون‌هایی با نقوش لوزی پخ ساخته اند.
قلعه و غار قیزلار قلعه سی: قیزلار قلعه سی (قلعة دختران) یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی و طبیعی شهرستان مراغه است. این قلعه و غار در ۲۰ کیلومتری جنوب غربی مراغه و در سمت جنوبی درة بسیار عمیق کوه‌های کؤی داغ (کوه کبود) واقع شده است. ارتفاع کلی غار و قلعه نسبت به درة عمیق مقابل حدود ۱۸۰۰۰ تخمین زده شده است. در ارتفاعات پشت قلعه باقیماندة یک دیوار خشتی به چشم می‌خورد که از بقایای قلعة قدیمی است.
گوی برج: این برج در محله اتابک، کوچة سبزیچی‌ها قرار دارد که پنجمین و آخرین مزار بزرگ مراغه است. متأسفانه این بنا امروزه به ویرانه‌ای تبدیل شده و نشانه و کتیبه‌ای که بتوان با آن تاریخ بنا را معین ساخت در دسترس نیست.
جاذبه‌های طبیعی
چشمه ورجوی: چشمه معدنی ورجوی در فاصله ۵/۸ کیلومتری جنوب مراغه از زمین خارج می‌شود. آب چشمه وارد حوضچه‌ای می‌شود و سپس به رودخانه مجاور آن می‌ریزد. مظهر چشمه در میان سنگ‌های آهکی مجاور رودخانه قرار دارد که آب آن همراه با گاز از زمین خارج می‌شود.
چشمه گشایش: دهکده گشایش در ۱۴ کیلومتری جنوب شرقی مراغه واقع شده است. از دهکده تا چشمه‌های معدنی که در جنوب غربی دهکده قرار دارند در حدود ۷۰۰ متر راه است. در این ناحیه دره‌ای وجود دارد که رودخانه موردی در آن جاری است. در این دره دو چشمه معدنی وجود دارد. یکی از این دو چشمه در قسمت جنوبی که از زیر سنگ‌های آهکی آب خارج می‌شود و دیگری در قسمت شمال دره است که از سوراخی در یک سنگ آهکی که به طرف رودخانه جلو آمده است با فشار و صدا بیرون می‌جهد. مقدار و فشار ب