کلیات
کاخ گلستان با قدمتی بالغ بر ۴۴۰ سال یکی از منحصر به فردترین مجموعه‌های تاریخی ایران می‌باشد. اطلاق نام گلستان به این مجموعه ریشه در بنیان تالاری بنام «گلستان» که از بناهای عهد آقا محمد خان قاجار بوده و در سال ۱۲۱۶ ه. ق و در عهد فتحعلی شاه قاجار به پایان می‌رسد دارد.
کاخ گلستان از عهد صفویه تا دوران معاصر دستخوش تغییراتی گردیده‌است. هر چند که بنیان کاخ گلستان به دوران شاه عباس صفوی و به سال ۹۹۸ ه. ق و با احداث چهار باغی در داخل حصار شاه طهماسب و بعدها و در زمان شاه سلیمان صفوی (۱۱۰۹ – ۱۰۷۸ ه. ق) با ساخت دیوان خانه‌ای در همان محدوده چنارستان شاه عباسی شکل می‌گیرد، ولی امروزه از آن بنیان‌ها اثری در میان نیست؛ و داشته‌های موجود کاخ گلستان از لحاظ دیرینگی محدود به بخشی از آثار و ابنیه از دوران زندیه بوده و فراتر از آن نمی‌رود.
کاخ گلستان در دوم تیرماه ۱۳۹۲ خورشیدی و در سی و هفتمین اجلاس سالانه کمیته میراث جهانی سازمان یونسکو در پنوم پن، پایتخت کامبوج به عنوان میراث بشری از جانب یونسکو به ثبت رسید.
پیشینه
اگر چه تاریخچه کاخ گلستان به زمان شاه عباس صفوی (۹۸۸ ه. ق) برمی‌گردد و بخشی از سفرنامه پیترو دلاواله (در سال ۱۰۲۸ ه. ق / سر آغازی بر ارگ سلطنتی) که به توصیف شهر تهران با چنارستانی که قصر سلطنتی را احاطه کرده بوده می‌پردازد خود موید این نکته است؛ ولی می‌توان شروع محوطه‌ای که در حال حاضر به نام کاخ گلستان باز می‌شناسیم را در روزگار کریمخان زند و میان سال‌های ۱۱۷۳ تا ۱۱۸۰ ه. ق و با ساخت دیوانخانه‌ای در آن جستجو نمود.
اهمیت واقعی ارگ در دوران آقا محمدخان قاجار رنگ جدی تری بخود گرفت. وی در اواخر دوران زندیه و پس از مرگ کریمخان (۱۱۹۳ ه. ق) از بحران داخلی ایران استفاده نموده، ایلات قاجار را از دشت گرگان که مرکز سکونت آنان بود به دامنه‌های جنوبی البرز یعنی ولایات تهران و دامغان سوق داد و سعی کرد که به‌تدریج راه خود را به طرف فارس یعنی مرکز حکومت و قدرت زندیه باز کند. (هر چند که لرد کرزن در کتاب ایران و قضیه ایران، دربارهانتخاب تهران به پایتختی توسط آقا محمد خان و ایجاد مقر سلطنتی در این شهر نزدیکی به املاک و مقر طایفه خویش در گرگان و نزدیکی به روس‌ها و تحت مراقبت داشتن آن‌ها را جزء عوامل این انتخاب می‌شمارد) آقا محمد خان بعد از غلبه بر لطفعلی خان زند در شعبان ۱۲۰۹ ه. ق به تهران برگشته و در نوروز ۱۲۱۰ ه. ق به نام پادشاه ایران تاجگذاری می‌کند. این حرکت آقا محمد خان به اهمیت ارگ سلطنتی بیش از پیش افزوده و در عهد فتحعلی شاه قاجار هم به خاطر تاجگذاری وی در این شهر (۲۴ ربیع‌الاول ۱۲۱۲ ه. ق / ۱۷۹۷ میلادی در آستانه قرن ۱۹ و هم‌زمان با ناپلئون) و هم بواسطه خیالات شکوهمند این پادشاه کاخ گلستان توسعه بیشتر و آراستگی بهتری را تجربه کرد.
در عهد ناصرالدین شاه قاجار (تاجگذاری جمعه ۲۱ ذی القعده ۱۲۶۴ ه. ق / کاخ گلستان) کاخ گلستان بواسطه مدت حکومت وی (نزدیک به ۴۹ سال) و دیدار او به عنوان اولین پادشاه ایران از اروپا در سه سفر خود به سال‌های ۱۲۹۰، ۱۲۹۵ و ۱۳۰۶ ه. ق دستخوش تغییرات اساسی و متأثر از اروپا گردید.
اگر چه در دوران سه پادشاه آخر سلسله قاجاریه (مظفرالدین شاه، محمد علی شاه و احمد شاه قاجار) تا انقراض این سلسله (ربیع‌الثانی ۱۳۴۴ ه. ق / ۹ آبان ماه ۱۳۰۴ ه. ش) ارگ سلطنتی از لحاظ معماری تغییرات خاصی را به خود ندید، ولی تاریخ آن با شماری از رخداد‌های عمده سیاسی مانند انقلاب مشروطه و پیامد‌های آن توأم و عجین گردید.
ارگ سلطنتی در سال‌های بعد از انقراض سلسله قاجار و به روی کار آمدن سلسله پهلوی شاهد تاجگذاری پهلوی اول (۴ اردیبهشت ۱۳۰۵ ه. ش) و پهلوی دوم (۴ آبان ۱۳۴۶ ه. ش) و همچنین بعضی از تغییرات و تصرفات در بافت خود بوده‌است که ما آن‌ها را ناروا و نا بجا می‌دانیم.
کاخ گلستان در حال حاضر با وسعتی برابر با ۴/۵ هکتار (یک دهم وسعت اولیه) در بخشی از شهر تهران به صورتی عضوی غریب از اندام شهری از هم گسیخته واقع شده‌است و اطراف آن مملو از ساخت و ساز‌های جدید و بی‌هویت با عملکرد‌های ناهمگن با اوست.
ثبت جهانی
کاخ گلستان از کاخ‌های دوره زندیه و قاجار است که در مرکز شهر تهران واقع شده‌است. در یکشنبه دوم تیرماه ۱۳۹۲ خورشیدی برابر با ۲۳ ژوئن ۲۰۱۳ میلادی و ۱۴ شعبان ۱۴۳۴ قمری و در سی‌وهفتمین اجلاس سالانه کمیته میراث جهانی سازمان یونسکو در کامبوج کاخ گلستان در فهرست میراث جهانی این سازمان به ثبت رسید.
پرونده کاخ گلستان که در سال ۲۰۰۷ م به سازمان یونسکو ارسال شده بود بالاخره توانست در سی و هفتمین اجلاس سالانه رضایت کارشناسان میراث جهانی یونسکو را کسب کرده و در نهایت در فهرست میراث جهانی قرار بگیرد. تا قبل از این، اتفاقاتی از جمله مرتفع بودن ساختمان در کنار کاخ گلستان موجب شده بود تا دوستداران و کارشناسان میراث فرهنگی نگران ثبت آن شوند. با این حال پس از بررسی مسائل، کارشناسان یونسکو این کاخ را به عنوان شانزدهمین اثر تاریخی ایران در جهان ثبت کردند.
بناهای موجود در کاخ
در ادامه به بناهای موجود در کاخ اشاره می شود:
شمس‌العماره
تالار سلام
تالار آینه
ایوان تخت مرمر
تخت مرمر
حوضخانه
کاخ ابیض
خلوت کریمخانی
عمارت بادگیر
تالار عاج
تالار الماس
تالار برلیان
حوضخانه عمارت بادگیر
بنا‌هایی که قبلاً در کاخ گلستان بوده‌است
عمارت اندرونی
خوابگاه ناصری
تالار خاقان مغفور
عمارت خروجی
عمارت صندوق خانه و رخت دارخانه سلطنتی
تکیه دولت
دروازه نقاره‌خانه
رویدادهای تاریخی کاخ
از جمله رویدادهای تاریخی کاخ می توان به موارد زیر اشاره کرد:
تاجگذاری پادشاهان قاجار از جمله احمدشاه بر تخت مرمر
تاجگذاری مظفرالدین شاه قاجار در عمارت بادگیر
گشایش مجلس یکم در ۱۸ شعبان ۱۳۲۴ ق با حضور شاه در اتاق برلیان عمارت گلستان
برپایی مجلس مؤسسان در آذر ۱۳۰۴ برای انقراض سلسله قاجار و استقرار سلطنت پهلوی در تکیه دولت
نخستین جلوس رضاشاه در ۱۳۰۴ ش بر تخت مرمر
تاجگذاری رضاشاه در ۴ اردیبهشت ۱۳۰۵ ش در تالار سلام
تاجگذاری محمدرضا پهلوی در تالار سلام
نام شاهان ساکن در کاخ
آغامحمدخان قاجار
فتحعلی شاه قاجار
محمدشاه قاجار
ناصرالدین شاه قاجار
مظفرالدین شاه قاجار
محمدعلی شاه قاجار
احمدشاه قاجار
کتابخانه
۱۹ رمضان ۱۴۴۱ هجری قمری طراحی و کتابت قرآن منسوب به دستخط دهمین امام شیعیان در ۲۳۵۴ صفحه به اتمام رسیده است. نسخه اصلی این قرآن، که با شماره ۱۰۴۴ در کتابخانه کاخ گلستان تهران به ثبت رسیده، تنها اثر مکتوب و منسوب به امام هادی در ایران است که به همت حمید رابعی احیا و بازآفرینی شده است.
نسخه اصلی این قرآن شامل ۱۶ صفحه ۸ سطری است که در آن بخشی از سوره‌های عنکبوت، زمر و لقمان بر روی پوست آهو کتابت شده و با کاغذ‌هایی از نوع خانبالغ حاشیه‌نگاری شده است. نکته قابل توجه در مورد این قرآن درج عبارت «السبع الخامس من العنکبوت الی زمر بخط والدی علی بن محمد علیه‌السلام» در صفحه دوم آن است که احتمالاً دستخط امام حسن عسکری یا امام دوازدهم شیعیان می‌تواند باشد.
در طراحی نسخه بازآفرینی شده این قرآن، تعداد سطور و ابعاد صفحات مانند قرآن اصلی کار شده و زواید قرآن که بعداً و توسط افراد دیگری غیر از کاتب اولیه به آن اضافه شده مثل اِعراب، شنگرف، نقاط و تزئینات حذف شده است. همچنین با توجه به اینکه در نرم‌افزار احیا دستخط این قرآن نیز طراحی شده و به مجموعه نرم‌افزار جامع احیا دستخط و بازآفرینی قرآن‌های خطی منسوب به ائمه اطهار اضافه شده است، این امکان وجود دارد که در ویرایش‌های بعدی این قرآن، شماره‌گذاری آیات و در صورت لزوم ترجمه فارسی و خط قرآنی نسخ برای سهولت در استفاده اضافه شود. نخستین نسخه این قرآن به امامین عسکریین اهدا شده است.