چند سال اخیر روابط ایران و عربستان سال های پر تنش همراه با رقابت هایی پیچیده را تجربه کرده است. این رقابت ها ناشی از دو محور و مولفه اصلی بوده است. یکی از این محورها به دیدگاه ها و منافع متضاد دو کشور در مورد مسائل منطقه ای و به ویژه خیزیش های مردمی در جهان عرب مربوط بوده است. مولفه دوم موثر در این تنش، مشارکت عربستان در طرح مهار ایران و همراهی کردن این کشور با غرب در این زمینه بوده است. این دو مولفه باعث افزایش تنش و رقابت های دو کشور در سال های گذشته شده است.
با روی کار آمدن دولت جدید ایران تلاش ها برای تنش زدایی در روابط دو کشور آغاز شد. دولت جدید با دست زدن به اقداماتی کوشید که از تقابل کامل جدی دو کشور جلوگیری کند. اما به نظر می رسد با توجه به به افزایش شدید سطح رقابت ها، تنش ها و خصومت ها میان دو کشور و به خصوص نوع رویکرد عربستان سعودی در قبال مهار ایران و تلاش برای تغییر نظم منطقه ای به نفع خود، این تلاش ها نتوانسته است نتیجه چندان ملموسی را داشته باشد و همچنان تنش در روابط دو کشور ادامه دارد. در همین حال خبری در چند روز گذشته منتشر شد که سفیر عربستان در تهران در دیدار آقای هاشمی رفسنجانی از وی برای سفر به عربستان دعوت به عمل آورده است اما هنوز معلوم نیست که ایا آقای هاشمی این دعوت را پذیرفته است یا خیر؟
در همین ارتباط «تابناک » در گفت و گو با دکتر پیروز مجتهد زاده روابط ایران و عربستان را در دوران دولت جدید مورد بررسی قرار داده است.
با روی کار آمدن دولت جدید تعاملات منطقه ای در دستور کار قرار گرفت و با کشورهای منطقه از جمله امارات، قطر، عربستان و یا بقیه کشورها شروع به تجدید روابط کرد. ارزیابی شما از عملکرد دولت در حوزه تعاملات منطقه ای چیست؟
درک مسئله بسیار آسان است. در انتخابات ریاست جمهوری دوره یازدهم ملت ایران اکثریت اراء را به این دولت داد. مردم همراه این آراء ماموریتی به دولت جدید محول کردند و آن هم گسترش روابط خارجی ایران، حل مسائل مربوط به مناسبات خارجی ایران به ویژه انرژی هسته ای و عواقب و پیامدهای آن می باشد.
در این راستا من فکر می کنم که تلاش دولت یازدهم برای گسترش مناسبات با کشورهای همسایه و کشورهای منطقه همسان و همگام با تلاش برای حل مسائل عمده ای مثل حل اختلافات هسته ای در مذاکرات با (5+1) و غیره می باشد. منتها در این رابطه اولین مطلبی که همه ما باید خوب درک کنیم این است که تخریب روابط با همسایگان و بقیه کشورها بیش از ده سال طول کشید و ریشه انداخته است. در واقع لاجرم حلش اسان نخواهد بود. این اولین مطلبی است که باید درک کنیم که حل مسائل در مناسبات خارجی چه بین المللی و چه منطقه ای وقت زیادی خواهد گرفت و بسیار کار مشکلی است.
ما از دور و نزدیک شاهد هستیم که وزیر خارجه اقای ظریف مرتب در حال سفر و رایزنی در کشورهای مختلف منطقه و همسایه است. در بعضی از مواردکه ما درک می کنیم، موارد پیشرفت های چشم گیر و محسوس خصوصا با بعضی از کشورهایی که چندان درگیر مخاصمه مستقیم نیستیم مثلا با کویت و عمان حاصل شده است. ولی در موارد دیگر به نظر می اید که بیش از آنکه به حاصل مثبت تبدیل شود با سرخوردگی مواجه شده ایم. مثلا در تلاش برای بهبود روابط با عربستان سعودی و امارات متحده عربی بیشتر از موارد دیگر با شکست مواجه شده ایم.
چرا همچنان شاهد هستیم که روابط ایران و عربستان نتوانسته است بهتر شود. شما دلیل این امر را چه می دانید؟
علت کاملا مشخص است. علت این است که در روابط ایران با عربستان سعودی در گیری ها و مخاصمه های شدید نیمه ایدولوژیکی پیش آمده است. مقابله ناخواسته و یا مستقیم یا غیر مستقیم در مسائلی مانند مسائل سوریه و عراق نیز مزید بر علت شده است. طبیعتا این مسائل حل مشکل را بسیار- بسیار دشوار می سازد و این وقت زیادی می خواهد. البته ما شاهد یک سلسله پیشرفت ها هستیم و آن هم بیشتر مربوط می شود به وضعیت خود عربستان سعودی در برخورد با مشکلاتی که خودش برای خودش به خصوص در مسائل سوریه و عراق درست کرده است.
در این راستا می بینیم که عربستان وضع خودش را به خصوص در رابطه با گروه های تروریستی مانند تکفیری ها و سلفی ها و القاعده ها امثالهم به صورت هایی عقب نشینی و هم اصلاح می کند. ولی در برخورد مستقیم با ایران گویا هنوز دچار مشکلات عدیده ای می باشند.
اگرچه دولت عربستان سعودی دست به تغییراتی در سطح وزیر اطلاعات و امنیت و یا سطوح دیگر به منظور بهبود بخشیدن به شرایط برای توسعه روابط با ایران و دیگران زده است. چون فقط ایران نیست که درگیر این وضعیت با عربستان است. حتی ایالات متحده امریکا به طور سخت درگیر این وضعیت است و از عربستان سعودی ناراضی و ناراحت هستند. ما این تلاش ها را در سطح سعودی می بینیم اما پیشرفت این تلاش ها کند و آهسته است.
اقدامات دولت یازدهم نتوانسته است مشکلات فی ما بین را حل نماید؟
در این رابطه من چیزی شنیدم که سبب تاسف من شد. به من خبر رسیده است که از طرف بعضی از مقامات ایران پیشنهاد سفر به عربستان برای مذاکره با مقامات سعودی مطرح شده که مورد موافقت قرار نگرفته است.
خوب این خبر سبب ناراحتی می شود. برای این که گویا دقت های لازم برای پنهان داشتن این جور اقدامات به عمل نیامده است. نباید به گوش ما برسد که مقامات ایران یک چنین پیشنهادی به عربستانی ها داده اند که مورد قبول واقع نشده است. این خوشایند نیست در شرایطی که طرف ایرانی برای بهبود مناسبات تلاش می کنند جوی از حسن نیت برقرا کنند؛ نپذیرفتن پیشنهاد ملاقات دال بر حسن نیت نیست. بلکه حکایت از سوء نیت دارد. در دیپلماسی رعایت ظرافت ها لازم است. باید از قبل پیش بینی می شد که ممکن است درخواست ایران با چنین عکس العملی مواجه می شود و بر اساس آن دقت عمل می شد که این جور اقدامات علنی نشود و به گوش اغیار نرسد.
اقای دکتر چرا عربستانی ها از آقای هاشمی رفسنجانی دعوت کرده اند اما علاقه از سوی عربستانی ها برای دعوت از مقامات مسئول ایران نیست؟
اقای هاشمی رفسنجانی در سال 1368 که رئیس جمهور ایران بود، ابتکار عمل را برای توسعه مناسبات منطقه ای جمهوری اسلامی به دست گرفت و بدون هر گونه هماهنگی حداقل رسمی دیپلماتیک به عربستان رفت و موفق شد با این ابتکار زمینه های گسترده ای برای بهبود روابط حاصل کند. این اقدام باعث شد که اقای هاشمی نزد عربستانی ها یک فرد مصلح و دوستدار همکاری و گسترش روابط شناخته شود.
امروز اقای هاشمی در راس امور اجرایی کشور ایران نیست. لاجرم وضعیت به این صورت در می آید که او در مناسبات شخصی همچنان مورد اعتماد سعودی است به همین خاطر از او دعوت می کنند که به عربستان برود. البته نظر این است که او می تواند مناسبات را بهبود دهد و زمینه های لازم را برای بهبود روابط فراهم کند.
ولی مقامات دولت یازدهم مقامات دولت رسمی کشور هستند و یک موقعیت شخصی و خصوصی با عربستانی ها ندارند. ظاهرا سعودی ها ، می کوشند از این مناسبات شخصی و خصوصی که با اقای رفسنجانی دارند، استفاده و زمینه ها را آماده کنند که دولت ایران هم نرمش نشان دهد. دولت ایران هم ملاحظات عربستان سعودی را رعایت کند و ملاحظات جمهوری اسلامی ایران را یکطرفه زیر پا بگذارد.
البته نمی شود گفت این کار خوب یا بد است. این ها فعالیت ها دیپلماتیک است و من ضرری در این برنامه ها نمی بینیم. حال اگر سعودی فکر می کند که هاشمی رفسنجانی می تواند این موانع را از بین ببرد خوب بگذارید تلاش خود را بکند. انچه مسلم است این است که مقامات رسمی دولت یازدهم وقتی وارد بحث و گفت و گو می شوند برای بهبود بخشیدن مناسبات؛ دقت کنند که مواضع خودی را تحت الشعاع خواست طرف مقابل قرار ندهند. این مسئله بسیار مهم است.
این تحت الشعاع قرار دادن مواضع ایران به چه معناست؟
بهبود مناسبات هر کشوری با کشور دیگر در روابط بین الملل فقط و فقط هنگامی مشروع، قانونی، اخلاقی و پسندیده است که این تلاش برای بهبود مناسبات متوازن طرفین رعایت شود. یعنی مواضع طرفین به صورت متوازن در بیاید که کسی فکر نکند که دست بالاتری نسبت به طرف مقابل در مذاکرات دارد. باید رعایت اصول توازن بشود.
مثلا فرض بفرمایید در همین برخورد ما شاهد این بودیم که امارات متحده عربی از همان ابتدای تلاش وزیر خارجه جدید ایران برای بهبود مناسبات به شدت شروع کرد دست بالا اختیار کند و در این راه حتی وزارت خارجه امارات متحده عربی رسما و یا غیر رسمی در رابطه با ادعاهای امارات نسبت به جزایر تنب و ابوموسی دست به شایعات بین المللی زد و نشریات امریکایی را واردار کرد که شایعاتی را در زمینه ی توافق ایران و پس دادن جزایر غیره و ذلک مطرح کرد که این تلاش یک تلاش بسیار مذبوحانه بود.
آنها درصد این بودند که با ایران دست بالا صحبت کنند یعنی ایران بدهکار باشد که خوشبختانه با تلاش مسئولان و کارشناسان این اتفاق نیفتاد.
در اینطور شرایط و مراحل اگرچه هر دو طرف یا یک طرف علاقه زیادی دارند که مناسبات بهبود پیدا کنند ولی باید توجه کنیم که این کار اسان نیست و نیازمند دقت فراوان در بحث های دیپلماتیک و برخوردهای دیپلماتیک و مذاکرات و غیره و ذلک دارد که مبادا شرایط به صورتی دربیاید که در صورت بهبود مناسبات بین دو کشور یک طرف اعلام یا ادعا یا وانمود کند که طرف مقابل را مقلوب خود کرده است.
مهمترین و مشکلات ایران و عربستان چیست و راهکار از بین بردن آن چیست؟
فکر می کنم که دولت جدید ایران هیچگونه مسئله خاصی را در رابطه با عربستان سعودی ایجاد نکرده است و هیچ مسئله خاصی را سبب نشده است. درست برعکس این دولت سخت می کوشد که مناسبات ایران را با عربستان سعودی مانند بقیه کشورهای منطقه جهان بهبود ببخشد. مشکلات اساسی همانطور که اشاره کردم مربوط به یک سلسله رقابت های قدرت می شود. یعنی رقابت های ژئوپولوتیکی که چندین سال است به وجود آمده است. این هم امری طبیعی است برای اینکه هم ایران هم عربستان سعودی دو قدرت در منطقه خلیج فارس و دو قدرت بسیار تاثیر گذار در مسائل منطقه و خاورمیانه هستند. این گونه رقابت در چنین شرایطی بسیار طبیعی است. منتها رقابت های ژئوپولتیکی ایران و عربستان سعودی در سال های اخیر در ده سال یک وضعیت بسیار دلخراش و خطرناکی را به خودش گرفت. این دلخراشی عمدتا به این دلیل است که عربستان سعودی تصمیم گرفت به خصوص در سوریه و عراق متوسل به استفاده از گروه های تروریستی ظاهرا اسلامی بگیرد.
در واقع عربستان فکر می کرد این گروه ها می توانند به کمک سیاست های ژئو پولتیکی عربستان سعودی در خاور میانه بیاید و لی در عمل بسیاری از کارشناسان پیش بینی کرده بودند که سخت به زیان عربستان تمام خواهد شد. در حقیقت تغییر وضعیت ژئو پولتیکی در رابطه با عراق و سوریه تا ان اندازه که ایالات متحده امریکا را که از حامیان اصلی بحران های این دو کشور بودند تبدیل کند به دشمن آنهایی که این بحران را به وجود آوردند. این یک شکست بزرگ هم برای ایالات متحده و تاکتیک های ژئو پولتیک در خاورمیانه و هم برای عربستان سعودی در این نقش آفرینی حیرت انگیزش در خاورمیانه است.
این وضعیت عربستان سعودی را وادار کرد که در مسیر این راهی که رفت نوعی بازگشت را انتخاب کند و مسیر را برای بازگشت از این وضعیت طی کند. در این راستا طبیعتا دشواری های زیادی قابل حس است. برای اینکه این عوامل مشکل زا در سیاست خارجی عربستان تعداشان صد و دویست یا هزار نیست که خیلی بیشتر از این ها است.
