با اعلام ظهور داعش در سال ۲۰۱۴ در موصل، عراق و سوریه به گردابی فرو رفتند که بیرون آمدن از آن شاید سال‌ها یا دهه‌ها به طول انجامد. رها شدن داعش در سطح منطقه باعث شد تا نیروهای «گریز از مرکز» و نیروهای «فروملی» دیگری هم در خاورمیانه رها شوند.
در واقع، ترکش‌های ظهور داعش تنها مختص عراق و سوریه نبود، بلکه طیف گسترده‌ای از کشورها و مناطق را متاثر ساخت: از خاورمیانه گرفته تا شمال آفریقا تا مدیترانه و تا اروپا. داعش پدیده‌ای است که علت و شرایط ظهور آن را باید از ابعاد مختلف به تحلیل نشست. یک دیدگاه معتقد است داعش محصول توقف اندیشه در جهان عرب است. دیدگاه دوم می‌گوید داعش محصول حکومت‌های مطلقه و سرکوب‌های داخلی است. دیدگاه سوم، داعش را محصول جهانی‌سازی و شکست فکری جهان عرب در سازگاری با این پدیده می‌داند.
به گزارش اقتصادنیوز، دیدگاه دیگر، این گروه را به عقب برده و به محمد عبده، سیدجمال‌الدین اسدآبادی و در نهایت شروع پروژه مدرنیته در خاورمیانه می‌رساند. برخی حتی پا فراتر گذاشته و داعش را محصول اندیشه‌های ابن حنبل، ابن تیمیه و در نهایت محمد بن عبدالوهاب معرفی می‌کنند. برخی هم آن را به سایکس- پیکو، تشکیل امپراتوری عثمانی، فروپاشی امت عربی و سرخوردگی‌های اعراب از مرزکشی‌های مصنوعی نسبت می‌دهند. در یک نگاه و براساس یک تحلیل چند بعدی می‌توان همه را در یک منظومه قرار داد و مدعی شد که همه این نظرات تا حدودی درست است. با این حال، فارغ از تاثیرات سیاسی داعش (که در ادامه به آن پرداخته خواهد شد)، این گروه لطمات اقتصادی نه‌تنها برای عراق و سوریه که برای کشورهای حمله‌کننده به این گروه داشته است.
1- لطمات اقتصادی داعش برای اقتصاد آمریکا
از دو سال پیش که ایالات‌متحده برای نبرد با داعش وارد عراق شد، نه‌تنها داعش شکست نخورده بلکه به لاک دفاعی رفته است. پایگاه اینترنتی globalresearch در تحلیلی می‌نویسد نیروهای ائتلاف آمریکا در خاورمیانه از اوت 2014 که حمله علیه داعش شروع شد بیش از 50 هزار بمب بر زمین ریخته‌اند. اگرچه میزان، شدت و تعداد حملات با گذشت زمان افزایش یافته اما نتیجه چندانی حاصل نشده است. این پایگاه اینترنتی می‌افزاید فقط در ژوئن 2016 (که حملات به اوج خود رسید) نیروهای ائتلاف 3167 بمب در عراق و سوریه بر زمین ریختند. «شان دیکسون کاوانا»، تحلیلگر و نویسنده پایگاه اینترنتی Vocativ می‌نویسد: «داده‌های نظامی نشان می‌دهد که طی 6 سال گذشته حدود 16 هزار بمب در افغانستان بر زمین ریخته شده است.» اگرچه داعش تاکنون بخش زیادی از سرزمین‌های خود را از دست داده است و همچنان رهبران این گروه شکار بمب‌های نیروهای ائتلاف می‌شوند اما هنوز هیچ افق روشنی در مورد سرنوشت این گروه دیده نمی‌شود.
این حملات موجب تلفات غیرنظامیان نیز شده است. بسیاری از پایگاه‌های اینترنتی از جمله Antiwar.com و globalresearch به تفکیک روز، ماه و سال و بسیاری مولفه‌های دیگر تعداد کشته شده‌های غیرنظامی را نیز تهیه کرده‌اند. برخی آمارها نشان می‌دهد که به‌طور متوسط روزانه حدود 100 نفر به‌واسطه همین بمب‌ها کشته می‌شوند. علاوه بر هزینه‌های انسانی، مبارزه با داعش هزینه‌های مالی گزافی داشته است. «دانیل مک آدامز»، مدیر اجرایی موسسه ران پاول برای صلح و پیشرفت، می‌نویسد: «هزینه هر فقره بمبی که روی زمین می‌افتد 50 هزار دلار است. این بمب‌ها تاکنون 5/ 2 میلیارد دلار (تا حدود ژوئن 2016) هزینه برای مالیات‌دهندگان آمریکایی در بر داشته است.» این آمار در حالی است که موسسه «The Hill» هم گزارش داده که «هزینه‌های جنگ آمریکا با داعش از مرز 6 میلیارد دلار گذشته است.»
پایگاه globalresearch به نقل از یک سخنگوی دفاعی آمریکا می‌نویسد که تا 31 ژانویه 2016 هزینه‌های نظامی که از 8 اوت 2014 به مالیات‌دهندگان آمریکایی تحمیل شده 2/ 6 میلیارد دلار بوده است. این گزارش می‌افزاید: «طی 542 روزی که از عملیات علیه داعش می‌گذرد به‌طور متوسط روزانه 5/ 11 میلیون دلار هزینه شده است. تا اواخر دسامبر 2016 هزینه متوسط روزانه عملیات علیه داعش از 4/ 11 میلیون دلار فراتر رفت.» با این حال، مک آدامز معتقد است که سود مجتمع‌های نظامی- صنعتی چه در روزهای بمباران و چه پس از بمباران‌ها زیاد است. او می‌نویسد: «تصور کنید 50 هزار بمب چه تاثیرات مخربی بر زیرساخت‌ها، محیط‌زیست و... می‌گذارد. مالیات‌دهندگان یک‌بار برای ویرانی مالیات می‌دهند و بار دیگر برای ساختن این ویرانی‌ها باید پول بپردازند.» مجله آتلانتیک در اکتبر 2015 در مقاله‌ای به‌قلم «کتی گیلسینان» می‌نویسد مقام‌های پنتاگون تخمین زده‌اند که [تا اکتبر 2015] بیش از 20 هزار داعشی را کشته‌اند.
با این حال، او معتقد است که مقام‌های آمریکایی آمار و ارقام متفاوتی در این زمینه ارائه می‌دهند. او می‌نویسد کمیته نیروهای مسلح سنا اعلام کرده که 8500 داعشی کشته شده‌اند. اما منابع مختلف در همان زمان از 9 هزار، 10 هزار و 13 هزار کشته هم سخن به میان آورده‌اند. حتی برخی گزارش‌ها تعداد کشته شدگان داعش را 15 تا 20 هزار نفر اعلام کرده‌اند. این در حالی است که برخی آمارهای موثق می‌گویند تعداد کل نیروهای داعش حداکثر 32 هزار نفر است. مجله تایم در جولای 2016 اعلام کرد که بمب‌های نیروهای ائتلاف باعث شد داعش در سال 2015 حدود 14 درصد از سرزمین‌های خود را از دست بدهد و طی 6 ماه گذشته (تا قبل از جولای 2016) هم 12 درصد از سرزمین‌های خود را از دست داده است. یک نهاد مشاوره‌ای و امنیتی به نام « IHS Janes» هم سال 2016 اعلام کرد که داعش 23 درصد از سرزمین‌های خود در عراق و سوریه را از دست داده است و این یک فشار روانی برای داعش است و باعث می‌شود مشروعیت و ایدئولوژی این گروه زیر سوال برود.
این حملات بدون هزینه نیست. پایگاه اینترنتی «مادر جونز» در گزارشی به قلم «ادوین ریوس» در ژوئن 2015 به نقل از وزارت دفاع آمریکا نوشت که از اوت 2014 که حمله علیه داعش شروع شد بیش از 7/ 2 میلیارد دلار صرف مبارزه با داعش شده است، یعنی 9 میلیون دلار در روز. همین گزارش به نقل از وزارت دفاع می‌نویسد در سال مالی 2015 باید روزانه بیش از 14 میلیون دلار صرف مبارزه با داعش شود. پایگاه «مادر جونز» می‌افزاید: «این رقم در برابر 187 میلیون دلاری که وزارت دفاع روزانه صرف جنگ در عراق می‌کند چیزی نیست.» بر همین اساس، وزارت دفاع آمریکا اعلام کرد که نتیجه این هزینه‌ها همانا حمله به بیش از 6200 هدف است که طی 9 ماه اول 2015 یا آسیب دیدند یا ویران شدند. حدود دوسوم این هزینه یا کمتر از 8/ 1 میلیون دلار در روز از سوی نیروهای هوایی انجام می‌شود که روزانه 5 میلیون دلار هزینه در بر دارند.
همین پایگاه در فوریه 2016 در گزارشی به قلم برایان شاتز می‌نویسد تا 31 ژانویه –یعنی پس از 542 روز حمله- هزینه عملیات علیه داعش به 2/ 6 میلیون دلار در روز یا 480 هزار دلار در ساعت بالغ می‌شد. این هزینه‌ها باعث شد تا پنتاگون خواستار 5/ 7 میلیارد دلار دیگر در سال 2015 شود تا بتواند نبرد با داعش را ادامه دهد. طی این مدت لیبی هم از سوی آمریکا مورد حمله قرار گرفت اما تمرکز اصلی بر رقه و موصل بود. این پایگاه در گزارشی تصویری و تفصیلی به شرح جزئیات حملات هوایی آمریکا پرداخته است. به‌طور مثال، گفته شده که نیروهای ائتلاف آمریکا بیش از 10200 حمله هوایی علیه داعش در عراق و سوریه داشته‌اند. این گزارش همچنین می‌افزاید تعداد موشک‌های شلیک شده و بمب‌های ریخته شده از سوی آمریکا و متحدانش علیه داعش از اوت 2014 تا ژانویه 2016 سیری صعودی داشته است؛ یعنی از 269 موشک و بمب در روز، در اوت 2014 به 2700 موشک و بمب در روز، در ژانویه 2016 رسید.
اهداف ویران شده داعش در عراق و سوریه هم تا 10 ژانویه 2016 به این صورت است: 136 دستگاه تانک؛ 368 دستگاه خودروی هاموی؛ 906 منطقه نظامی؛ 1170 زیرساخت نفتی؛ 5418 ساختمان؛ 6133 مورد اهداف دیگر و 6221 فقره هم مواضع داعشی‌ها هدف گرفته شده است. «مادر جونز» می‌افزاید تا ژانویه 2016 بیش از 37 هزار موشک و بمب بر سر داعش ریخته شد. هزینه مالی روزانه نیز به این صورت است: می2015 هزینه روزانه حدود 7/ 9 میلیون دلار بود؛ در اوت 2015 به 5/ 10 میلیون دلار رسید؛ در اکتبر 2015 به 5/ 11 میلیون دلار و در دسامبر 2015 به 9/ 11 میلیون دلار در روز. علاوه بر این، آمارها دال بر این است که 3650 سرباز و مقاطعه‌کار آمریکایی در مبارزه علیه داعش مشارکت دارند. اما مادر جونز می‌افزاید آمار واقعی نیروهای آمریکایی حاضر در صحنه مبارزه با داعش نزدیک به 6 هزار نفر است.
پایگاه اینترنتی defense.gov نیز تا 14 فوریه 2017 چنین آماری را ارائه داده است: 18250 مورد حمله نیروهای ائتلاف (11102 مورد در عراق و 7148 مورد در سوریه). در این میان، ایالات‌متحده به تنهایی 14330 مورد حمله به سوریه و عراق انجام داده که از این میزان 7525 مورد در عراق و 6805 مورد در سوریه بوده است. همین گزارش می‌افزاید در فاصله 8 اوت 2014 تا 6 فوریه 2016 آمریکا و کشورهای متحدش حدود 138 هزار و 136 مورد پرواز برای حمایت از عملیات در عراق و سوریه انجام داده‌اند. هزینه عملیات هم تا 15 فوریه 2017 چیزی حدود 2/ 11 میلیارد دلار بوده که برای 892 روز عملیات حدود 6/ 12 میلیون دلار در روز می‌شود. بدیهی است که با به روز شدن این آمار بی‌تردید هم میزان و تعداد عملیات‌ها افزایش می‌یابد، هم تعداد موشک‌های شلیک شده و بمب‌های ریخته شده افزایش می‌یابد و هم هزینه عملیات بالا می‌رود. البته بر این ارقام باید آن 500 میلیون دلاری را افزود که پنتاگون صرف آموزش شورشیان سوری برای مبارزه با داعش و النصره کرد اما در نهایت این نیروها تسلیم النصره شدند و تمام تسلیحات آمریکایی‌ها به‌دست آنها افتاد و پنتاگون پس از مدتی شکست این طرح را اعلام کرد (نمودارها می‌تواند این آمار و ارقام ارائه شده را روشن‌تر سازند).
2- لطمات اقتصادی عراق و سوریه
هزینه مبارزه با تروریسم در عراق طی یک دهه اخیر بسیار گزاف بوده است. اگر مردم عراق می‌دانستند که به زیر کشیدن صدام چنین هزینه‌ای بر آنها تحمیل می‌کند شاید هرگز او را به زیر نمی‌کشیدند. چنین است که برخی بر این باورند که امروز عراقی‌ها دلتنگ روزهای صدام هستند؛ روزهایی که اگرچه با سرکوب همراه بود اما از حداقل امنیت برخوردار بودند. نه صدای مداوم بمب شنیده می‌شد، نه نیروی خارجی به این کشور حمله می‌کرد و نه داعش یا القاعده در این کشور می‌تاختند. باری، «اینترنشنال بیزینس تایمز» در گزارشی به قلم «کلرک مینداک» در سال 2016 به نقل از وزارت برنامه‌ریزی عراق می‌نویسد که در فاصله 2004 تا 2016 عراق حدود 4/ 31 میلیارد دلار خسارت مالی دیده است.
این گزارش می‌نویسد وزارت دفاع عراق بیشترین آسیب را متحمل شده است. بر همین اساس این بخش از دولت 15 تریلیون و 35 میلیارد دینار عراقی – حدود 4/ 1 میلیارد دلار آمریکا- خسارت دیده است. در میان استان‌های عراق نیز الانبار بیشترین خسارت را دیده است؛ یعنی حدود 107 میلیارد دینار عراق. با این حال، با آغاز عملیات موصل میزان خسارت در این شهر بیشتر از تمام شهرهای عراق خواهد بود، به‌گونه‌ای که برخی از گزارش‌ها بر این باورند که پایان عملیات موصل علیه داعش یعنی پایان زندگی در موصل و ویرانی تمام‌عیار این شهر. اگر خسارت‌های انسانی، آوارگی انسان‌ها، نابودی دام‌ها و زمین‌های کشاورزی را هم بر این ارقام بیفزاییم شاید نشود میزان خسارت در عراق را تخمین زد.
بیزینس اینسایدر در گزارش ژانویه 2016 خود مدعی شد که سوریه از 2016 تا 2019 به‌طور متوسط سالانه 9/ 3 درصد رشد خواهد داشت. با این حال، همین پایگاه اینترنتی در گزارش متناقض دیگری می‌نویسد تخریب‌های گسترده و جنگ داخلی فراگیر در این کشور موجب لطمه به اقتصاد سوریه تا یک دهه آینده شده است. این گزارش به نقل از تیم تحقیقاتی BMI Research team می‌نویسد: «در سال 2020 رشد در این کشور از سر گرفته خواهد شد... از آن جمله است کمک‌های بشردوستانه و سرمایه‌گذاری‌های روسیه و ایران در این کشور.»
این گزارش می‌افزاید: «سوریه به شدت به کمک‌های خارجی به‌ویژه از سوی ایران و روسیه وابسته خواهد شد زیرا خزانه دولت تهی است.» از سال 2011، شاخص‌های رشد در سوریه با سرعتی چشمگیر سقوط کرده است. این کشور همچنین از سال 2010 تا 2015 حدود 80 درصد از ارزش واقعی صادرات خود را از دست داده است. آن مقدار اندک باقی مانده هم به‌واسطه چاه‌های نفت و کمک‌های خارجی بوده است، هرچند بیشتر چاه‌های نفت سوریه به تدریج در دست داعش قرار گرفته است. این گزارش می‌افزاید که تا قبل از 2021 هیچ بهبودی در زمینه صادرات صورت نخواهد گرفت. جمعیت این کشور در دوران پیش از جنگ 22 میلیون نفر بود اما اکنون حدود 5 میلیون نفر از این جمعیت آواره شده و کشور را ترک کرده‌اند.
حدود 6/ 6 میلیون نفر هم در داخل سوریه آواره شده‌اند. 600 هزار نفر هم در مناطق تحت محاصره زندگی می‌کنند. حمله به داعش در رقه موجب تخریب بیشتر زیرساخت‌ها خواهد شد و بعید است اقتصاد سوریه به این زودی‌ها سر پا شود. با تمام این تفاصیل، ظهور داعش در سوریه چنان چهره شام را دگرگون کرد که تا پیش از 2011 چنین تصوری وجود نداشت. سیل آوارگان (داخلی و خارجی)، تعدد گروه‌های شبه‌نظامی و ورود کشورهای خارجی به میدان سوریه باعث شد شیرازه این کشور از هم بگسلد و اقتصاد روندی افولی به خود بگیرد. پایگاه http:/ / blogs.worldbank.org می‌نویسد جنگ سوریه موجب پایان دادن به پیوندهای تجاری فرامنطقه‌ای در «توافق شام» شد که در سال 2010 منعقد شده بود.
جنگ سوریه موجب شد کشورهای شام (ترکیه، سوریه، لبنان، اردن، عراق و مصر) 35 میلیارد دلار خسارت ببینند. درآمد سرانه عراق و سوریه به ترتیب 23 و 28 درصد افت کرد. خلاصه گزارش‌ها حاکی است که به لحاظ اقتصادی عراق و سوریه حدود یک دهه به عقب رفته‌اند. تخریب‌های گسترده ناشی از حملات داعش به نیروهای دولتی، حملات نیروهای ائتلاف و ارتش‌های عراق و سوریه به نیروهای این گروه چنان تخریب‌هایی به بار آورده که شاید بازسازی آنها بیش از یک دهه به طول انجامد. برخی گزارش‌ها بر این هستند که بازسازی عراق یا سوریه مستلزم هزینه‌ای 150 میلیارد دلاری است. با این حال، به گزارش خبرگزاری آسوشیتدپرس، آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل در گزارشی اعلام کرده که داعش از لحاظ نظامی در افغانستان، عراق، لیبی و سوریه به وضعیت دفاعی درآمده و با انجام ارتباطات، عضوگیری‌های پنهانی و توسعه مناطق حمله تا حدودی خودش را با اوضاع وفق داده است.
وی افزوده که ارتباطات داخلی و سربازگیری‌های داعش به شدت کاهش یافته و کمپین‌های نظامی علیه داعش تاثیر چشمگیری داشته‌اند. داعش تعداد زیادی از شبه‌نظامیان و قلمرو خود را از دست داده و علاوه بر این وخیم‌تر شدن وضعیت مالی و درآمدهای نفتی‌اش باعث کاهش جاذبه این گروه تروریستی در بین شبه‌نظامیان خارجی شده است. وی افزود: شبه‌نظامیان داعش به‌طور چشمگیری در حال ترک میدان‌های نبرد هستند. دبیرکل سازمان ملل همچنین اعلام کرده که از نظر مالی داعش در وضعیت بحرانی به سر می‌برد اما منابع درآمدی‌اش همچنان از طریق نفت، گاز، اخاذی و اخذ مالیات است که ۸۰ درصد از کل درآمدش را تشکیل می‌دهد. هیات سازمان ملل در عراق برآورد کرد که داعش در سال گذشته نزدیک به ۲۶۰ میلیون دلار از فروش نفت به‌ویژه از حوزه‌های نفتی در استان دیرالزور سوریه به‌دست آورده است. این میزان درآمد نصف درآمد ۵۰۰ میلیون دلاری سال ۲۰۱۵ داعش محسوب می‌شود. گوترش می‌گوید: کشورهای اروپایی عضو سازمان ملل در حال حاضر ارزیابی می‌کنند که تهدید حملات بزرگ همچنان وجود دارد. با این حال، حضور داعش در غرب آفریقا و منطقه ساحل نیز افزایش یافته است.
