علیرغم اینکه ایران در یکصد سال گذشته وارد عرصه اعزام دانشجو به خارج از کشور شده است و اقدامی برای بازگشت آنها به کشور ترتیب نداده است، اما در قالب اجرای طرح "بازگشت" ۱۴۰۰ متخصص ایرانی مقیم خارج به کشور بازگشتند، همچنین ۵ هزار نفر نیز در قالب برگزاری سمینار و کارگاه‌های آموزشی با ایران تعامل دارند؛ ضمن آنکه به اعتقاد سیاستگذاران حوزه مهاجرت نخبگان در دنیا موضوع "تبادل مغزها" به جای "فرار مغزها" مطرح است؛ چراکه امروزه حضور فیزیکی متخصصان در کشورهای مربوط چندان مهم نیست، بلکه ارتباط داشتن و بهره‌مندی از دانش و تجربیات آنها از اهمیت بیشتری برخوردار است.
به گزارش «تابناک»، دکتر بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت ایران در پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به برخی گزارش‌های انتشار یافته در خصوص میزان خروج نخبگان به نقل از نهادهای بین‌المللی، افزود: از آن جمله می‌توان به گزارش صندوق بین‌المللی پول اشاره کرد که به این گزارش بسیار استناد شد، در صورتی که این گزارش صندوق بین‌المللی پول در سال ۲۰۰۹ عملا وجود خارجی نداشت.
وی "بانک اطلاعاتی مهاجران در منطقه OECD" را یکی از مراجع معتبر اطلاعاتی در زمینه میزان مهاجرت کشورها دانست و گفت: منطقه OECD حدود ۳۰ کشور اصلی "مهاجرپذیر" دنیا را دارد و داده‌ای که در آن جمع آوری می‌شود، اطلاعاتی است که از سوی کشورهای مهاجر پذیر اصلی دنیا اطلاعات مهاجران ورودی را ثبت می‌کنند.
وی سازمان بین‌المللی مهاجرت (IOM) را از دیگر نهادهای معتبر درانتشار گزارش‌های مرتبط با مهاجرت ذکر کرد و یادآور شد: این سازمان وابسته با سازمان بین‌المللی است و گزارش‌های سالیانه World Migration Report را ارائه می‌دهد و تاکنون این سازمان گزارش‌های مربوط به سال ۲۰۱۹ را منتشر نکرده است.
صلواتی با تاکید بر اینکه دو مرجع "بانک اطلاعاتی مهاجرت در منطقه OECD" و "سازمان بین‌المللی مهاجرت" دو پایگاه آماری معتبر جهانی برای ارائه آمارهای مهاجرت کشورها است، اظهار کرد: البته بانک جهانی (World Bank) نیز به صورت موردی در قالب گزارش‌هایی با رویکرد "اقتصاد مهاجرت" آمار و ارقامی را ارائه می‌دهد.
مدیرگروه مهاجرت پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف اضافه کرد: چنانچه بخواهیم رتبه ایران را در جهان در شاخص مهاجرت اعلام کنیم، نیاز است دو نکته را در نظر بگیریم؛ یکی اینکه آیا در داخل کشور آمارهای مربوط به مهاجرت را به صورت مجزا و مدون تهیه و منتشر می‌کنیم که پاسخ آن منفی است.
وی اضافه کرد: از سوی دیگر داده‌های بین‌المللی بر اساس داده‌های ملی تهیه می‌شود، ولی از آنجایی که کشوری مانند ایران هیچ داده بین‌المللی را به صورت منسجم تهیه نمی‌کند، اساس آمارهای سازمان‌های بین‌المللی مبتنی بر داده‌های کشورهای مهاجرپذیر است و با یکسری روش‌های تخمینی و مدل‌سازی، کل داده مربوط به مهاجرت را اعلام می‌کنند.
صلواتی در پاسخ به این سوال که چرا در حال حاضر توجه ما بر داده‌های بین‌المللی است، گفت: به دلیل آنکه تهیه آمارهای منسجم در این زمینه در کشور شکل نگرفته است.
آمارهایی که به طور کامل اعلام نشد
وی با اشاره به آمارهای مربوط به مهاجرت در ایران بر اساس پیمایش‌های انجام شده، خاطر نشان کرد: در سال ۱۳۹۵ پیمایشی تحت عنوان پیمایش "وضعیت اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی جامعه ایران" از سوی معاونت فرهنگی شهرداری تهران اجرایی شد. این مطالعات بر روی جامعه ۸۲ هزار نفری بوده است و در نتایج این مطالعات اشاره شد که ۲۹.۸ درصد از مردم ایران "تمایل" به زندگی در خارج از کشور دارند.
صلواتی ادامه داد: انتشار این آمار سرو صدای زیادی کرد؛ ولی کسی اصل این پیمایش را مطالعه نکرد، جزئیات آن مطرح نشد و تراز جهانی در این زمینه ارائه داده نشد. زمانی که می‌خواهیم در زمینه‌ای مانند مهاجرت و زندگی در خارج از کشور داده‌ای ارائه دهیم، یعنی می‌خواهیم وضعیت زندگی بین‌المللی را با داخل بسنجیم؛ از این رو حتما نیاز است تراز بین‌المللی در نظر گرفته شود و ببینیم نسبت "میل به مهاجرت" در دنیا و در ایران به چه میزان است و آیا نسبت به تراز بین‌المللی، ایران از رتبه متوسط جهانی بالا برخوردار است یا خیر.
وی با بیان اینکه این معضل و مشکلی است که ما در ارائه آمارها با آن مواجه هستیم، اظهار کرد: برای مثال پیمایش فوق‌الذکر دارای سوالات بی‌شماری است که تنها یکی از این سوالات به موضوع میل به مهاجرت می‌پردازد، ضمن آنکه این پیمایش درباره مهاجرت نبوده، بلکه یک مطالعه اجتماعی کلی بوده است.
صلواتی با بیان اینکه در مطالعات مرتبط با مهاجرت، لازم است دلایل، انگیزه‌ها و سایر مسایل مورد بررسی قرار گیرد، ادامه داد: علاوه بر آن نباید فراموش کنیم که در این پیمایش صحبت از "تمایل" به مهاجرت شده است، نه "قصد" مهاجرت. این دو موضوع دو مقوله متفاوت هستند.
به گفته این محقق حوزه سیاستگذاری، مطالعات نشان می‌دهد که در همه جای دنیا حتی در قاره‌های آمریکا و اروپا "میل به مهاجرت" بالا است و در بیشتر نقاط دنیا اعم از آسیا و خاورمیانه شکاف بزرگی میان "میل" و "قصد" مهاجرت وجود دارد؛ چراکه معمولاً میزان میل به مهاجرت چند برابر قصد مهاجرت است.
صلواتی با بیان اینکه آمارهایی که در خصوص میل به مهاجرت اعلام شده، مربوط به سال ۹۵ است، گفت: با توجه به شرایط اقتصادی یکی دو سال اخیر، ممکن است میل به مهاجرت به خارج در کشور افزایش یافته باشد؛ ولی ما به دلیل آنکه آماری در این زمینه نداریم، هنوز نمی‌توانیم تخمین دقیقی در این زمینه ارائه دهیم، ولی با این حال پیمایش‌های "میل سنجی" در میان گروه‌های مختلف در این زمینه در دستور کار ما قرار دارد.
آمارهای محرمانه‌ای که محرمانه نیست
مدیر رصدخانه مهاجرت ایران در پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف با اشاره به تبعات ناشی از عدم ارائه آمارهای صحیح از میزان مهاجرت، ادامه داد: نه تنها در طول ۴۰ سال گذشته، بلکه در طول تاریخ مدرن ایران به خصوص از دوره مشروطه تا کنون موضوع مهاجرت و برگشت ایرانیان همواره رخ داده و از زمانی که تعدادی از ایرانیان برای تحصیل علوم و فنون نوین در دوران قاجار به خارج اعزام شدند، کشور با پدیده "مهاجرت‌های رفت و برگشتی" و در مواقعی "مهاجرت یک طرفه" مواجه بوده است.
وی این رفت و آمد دانشجویان ایرانی به خارج را به دلیل کسب دانش و فناوری از سایر کشورها دانست و اظهار کرد: از همان زمانی که تعامل و رفت و آمد به خارج را شروع کردیم، مانند بسیاری از اقدامات دیگر به شکل کامل انجام نشد؛ به این معنی که اداره اعزام دانشجو در اداره علوم و یا امور خارجه آن زمان شکل گرفته بود و دانشجویان و یا افرادی را به خارج از کشور اعزام می‌کردند.
صلواتی اضافه کرد: ولی جالب است که مرکز و یا دفتری به عنوان دفتر "مدیریت مهاجرین ایرانی" هیچ‌گاه شکل نگرفت و این در حالی است که در همان زمان نه تنها مهاجرانی از ایران به خارج می‌رفتند، بلکه مهاجران ورودی از کشورهای همسایه مانند عراق و افغانستان نیز داشتیم.
وی با بیان اینکه بطور کلی ارائه آمارهای مربوط به مهاجرت یک مشکل ریشه‌دار در کشور است؛ چراکه کشور همواره فاقد یک نهاد تخصصی مرتبط با مدیریت مهاجرت بوده است، خاطر نشان کرد: این نهاد باید حداقل در طول ۵۰ سال گذشته در کشور شکل می‌گرفت و هرچه به دهه‌های اخیر می‌رسیم، خلأ یک ساز و کار مدیریت و اطلاع‌رسانی مهاجرت که داده‌های مهاجرتی را به شکل نظام‌مند جمع‌آوری کند و بعد به صورت منظم تدوین کرده و در اختیار عموم قرار دهد، احساس می‌شود؛ از این رو شاهدیم که از خلأ چنین نهادی در حوزه مهاجرت و پدیده فرار مغزها سوءاستفاده‌های زیادی می‌شود.
مدیر رصدخانه مهاجرت ایران با بیان اینکه در جامعه همگی به این داده غلط استناد کرده بودند که ایران دارای بالاترین آمارهای مربوط به فرار مغزها در دنیا است، ولی کسی متاسفانه این موضوع را راستی‌آزمایی نکرده است، ادامه داد: این امر دلیل نمی‌شود که آمارها را تهیه و منتشر نکنیم، ولی تاکید می‌کنم بیش از آنکه مشکل ما ناشی از عدم ارائه آمارها باشد، مربوط به عدم توجه به این موضوع اساسی است که ما باید مساله مهاجرت را به طور منظم و پیوسته رصد و پایش کنیم و این داده‌های آماری را در جهت مدیریت امور مهاجرت در کشور مورد استفاده قرار دهیم.
وی با بیان اینکه رصد و پایش مهاجرت با استفاده از شناسه منحصر بفرد "کد ملی" امکان پذیر است، افزود: علیرغم آنکه داشتن آمارهای مربوط به ایرانیان مقیم خارج و همچنین آمارهای مربوط به میزان بازگشت مهاجران از خارج به داخل، برای کشور بسیار مهم است؛ متاسفانه سازمان‌های متولی همکاری لازم را در این زمینه با یکدیگر ندارند.
صلواتی با اشاره به اقدامات اخیر معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری برای ساماندهی داده‌های مرتبط با خروج و بازگشت نخبگان، خاطر نشان کرد: ولی هنوز فعالیت‌های جامع و منسجم در این زمینه در کشور صورت نمی‌گیرد. از سوی دیگر حتی شاهد انفعال و کم تحرکی نهادهای بین‌المللی مرتبط با این موضوع در کشور هستیم، به طوری که برای مثال دفتر سازمان بین‌المللی مهاجرت وابسته به سازمان ملل در تهران راه‌اندازی شده و مشغول به فعالیت است و این سوال مطرح است که چرا این دفتر که با استانداردها و بودجه بین‌المللی وارد کشور شده، فعالیت منسجم و چشمگیری در این حوزه ندارد.
وی اضافه کرد: چرا کشور جنگ‌زده‌ای مانند یمن دفتر امور مهاجرت دارد و آمار مهاجرتی دارد؛ ولی کشوری با مقیاس و مقدورات ایران، آمارهای مرتبط با مهاجرت را در اختیار ندارد. حل این چالش نیاز به همت و بودجه و از همه مهمتر گذر از حاشیه است؛ چراکه موضوع مهاجرت دچار نوعی حاشیه شده و همه به دنبال این هستند که این مقوله را به حالت صفر و یک تجزیه و تحلیل کنند.
این عضو پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف با اشاره به نقش رسانه‌ها در تصویرسازی و برچسب زدن به آمارهای مهاجرت، گفت: اخبار منتشر شده در این زمینه دچار نوعی "تلخ‌انگاری" شده و رسانه‌ها غالباً با انتخاب تیترهای تلخ و منفی به دنبال جذب مخاطب حداکثری هستند، ولی این امر نباید به گونه‌ای باشد که واقعیات را با رویکردهای جهت‌دار به مخاطب ارائه دهند.
وی با تاکید بر اینکه انعکاس آمارهای مربوط به مهاجرت در رسانه‌ها به گونه‌ای شده که به نظر می‌رسد رسانه‌ها در حال شکل دادن به ذائقه مخاطبان هستند، گفت: این تغییر ذائقه مخاطبان از یک سو و ندادن آمارها و سیاه‌نمایی وضعیت مهاجرت در ایران دست به دست هم داده است تا سیمای تلخی از مهاجرت نخبگان در کشور ارائه شود.
اجرای طرح "بازگشت"خروج از وضعیت انفعالی
صلواتی با بیان اینکه تعاملات سازنده‌ای با مرکز ارتباطات بین‌المللی معاونت علمی ایجاد شده است، خاطر نشان کرد: در طی ۳ سال گذشته طرحی در زمینه همکاری با متخصصان ایرانی خارج از کشور با عنوان "طرح بازگشت" در دستور کار معاونت علمی قرار گرفته و اجرایی شده است و شاهد هستیم که در فضای انفعالی فعلی، نهادی با امکانات محدود، در سطح استانداردهای کشورهای در حال توسعه توانسته است زیرساخت‌هایی را برای تسهیل بازگشت و ماندگاری ۱۴۰۰ نفر از متخصصان ایرانی مقیم خارج فراهم کند، ضمن آنکه حدود ۵ هزار نفر از این متخصصان در قالب برگزاری سمینار و کارگاه‌های آموزشی به کشور آمدند.
وی با بیان اینکه این تعداد بازگشت متخصصان به کشور در حالی صورت گرفت که در یکصد سال گذشته هیچ سیاست مشخص و برنامه منسجمی برای مساله مهاجرت در کشور نداشته‌ایم، اظهار کرد: طرح "تسهیل بازگشت" جزو معدود اقداماتی است که اجرایی شده، ضمن آنکه از سوی معاونت علمی نیز آمارهای مربوط به بازگشت متخصصان ایرانی از دانشگاههای برتر دنیا به داخل کشور ارائه می‌شود.
مدیر گروه مهاجرت پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف، در عین حال با بیان اینکه هدف از ارائه این آمارها به هیچ وجه توجیه کننده وضع نامطلوب فعلی و یا نفی مشکلات این حوزه و یا این که اعلام شود کشور با معضل مهاجرت نخبگان مواجه نیست، گفت: وقتی درباره بازگشت متخصصان به کشور بحث می‌شود، منظور انکار واقعیات و یا نادیده گرفتن مشکلات گذشته و فعلی نیست، ولی می‌خواهیم بگوییم که علیرغم همه مشکلات تعداد ۱۴۰۰ نفر از دانش‌آموختگان دانشگاههای خوب دنیا با بهره‌مندی از حمایت‌های تشویقی معاونت علمی به کشور بازگشته‌اند و فعالیت‌های خوبی را نیز انجام دادند و درصد بسیار کمی از آنها مجدداً از کشور خارج شدند.
فرار مغزها یا تبادل مغزها
وی با انتقاد از به کار بردن واژه "فرار مغزها"، با تاکید بر اینکه این عبارت مربوط به ادبیات ۵۰ سال گذشته است، گفت: در دنیا موضوع "تبادل مغزها" به جای فرار مغزها مطرح است؛ چراکه امروزه حضور فیزیکی متخصصان در کشورهای مربوط چندان مهم نیست، بلکه ارتباط داشتن و بهره‌مندی از دانش و تجربیات آنها از اهمیت بیشتری برخوردار است.
صلواتی، نمونه بارز آن را پروفسور سمیعی به عنوان چهره شاخص حوزه مغز و اعصاب دانست که در رفت و آمد به کشور خدماتی را به هموطنان ارائه می‌دهد و یادآور شد: نمونه دیگر مریم میزاخانی بود که برای آنکه بتواند مهمترین جایزه حوزه ریاضیات را دریافت کند، لازم بود تا در بهترین دانشگاههای دنیا تحصیل کند.
وی ادامه داد: بر اساس مطالعات و پیمایش‌هایی که انجام دادیم، مشاهده کردیم که بیشتر متخصصان ایرانی علاقه‌مند به حفظ تعامل و ارتباط و همکاری با ایران هستند، ولی باید یادمان باشد که این تعامل را نباید به حضور فیزیکی آنها در کشور محدود کنیم.
مدیر رصدخانه مهاجرت ایران در پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف به اعلام فراخوان جذب هیات علمی دانشگاه‌ها از سوی وزارت علوم اشاره کرد و ادامه داد: این فراخوان در سال دو بار منتشر می‌شود و ظرفیت جذب در دانشگاههای وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در مجموع تنها ۱۶۰۰ نفر در سال است که حتی با فرض استفاده حداکثری از این ظرفیت، این میزان در برابر حجم کثیر فارغ‌التحصیلان دکتری در داخل و خارج از کشور عدد بسیار ناچیزی است و لذا می‌بینیم که اساساً ظرفیت جذب و نگهداشت متخصصان و فارغ‌التحصیلان در دانشگاه‌ها در داخل کشور چندان بالا نیست و به ناگزیر حجم قابل توجهی از توانمندی‌های آنها بلا استفاده مانده و یا تلف می‌شود. بر همین اساس ما به نوعی با پدیده "اتلاف مغزها" در کشور روبرو خواهیم بود و از این رو تعاملات رفت و برگشتی با خارج از کشور برای کشورهایی همچون ایران که با اشباع شدگی نیروی تحصیلکرده روبرو هستند، می‌تواند راه حل جایگزین برای آنها باشد، بخصوص در شرایطی که ظرفیت جذب و نگهداشت سرمایه‌های انسانی در این کشورها خیلی بالا نیست.
صلواتی با تاکید بر اینکه درصد کمی از ایرانیان مهاجرت یک طرفه دارند، اضافه کرد: اگر متخصصان ایرانی در فرآیند رفت و برگشت در تعامل و ارتباط با ایران باشند و بتوان شرایط این تعامل و ارتباط را تسهیل و تقویت کرد، می‌توان از مزایای حضور آنها در خارج از کشور بهره‌مند شد. علاوه بر اینها، کشور فرصت‌های جذب از کشورهای همسایه مانند افغانستان، عراق و ترکیه را نباید دست کم و فراموش کند؛ چراکه ایران در برخی از رشته‌ها و حوزه‌ها در خاورمیانه مزیت رقابتی دارد.
وی با بیان اینکه بر اساس آخرین آمارها، ایران به عنوان ارزان‌ترین مقصد گردشگری دنیا معرفی شده است، اظهار کرد: با افزایش نرخ دلاری که رخ داده است، هزینه‌های آموزش عالی در ایران برای دانشجویان بین‌المللی در این منطقه بسیار جذاب و رقابتی شده است و به عنوان یکی از کشورهای ارزان در حوزه آموزش عالی معروف شده است.
این محقق حوزه سیاستگذاری مهاجرت، اضافه کرد: ما باید از ظرفیت صندلی‌های خالی آموزش عالی برای فروش خدمات آموزشی (البته با کیفیت) به دانشجویان خارجی و همچنین از ظرفیت متخصصان ایرانی خارج از کشور نیز برای ارائه این دوره‌های بین‌المللی در داخل کشور استفاده کنیم.
اینها برای بوی کباب آمده اند نه از روی دلسوزی و قتی می بینند درآمدپزشکان ایران از هر جای دنیا بیشتره اومدن کسب درامدکنند. 
اگر همه رفته بودن که تو الان مرده بودی 
