به گزارش تابناک، اما آنچه جالب توجه است تاریخچۀ علمی این بازی است که به تعبیر ما نوعی «صفحه نجومی» محسوب می‌شود. همان‌طور که می‌دانیم در قدیم وسیله‌ای به نام «اُسطُرلاب» بود که برای مشاهدۀ وضع ستارگان و تعیین ارتفاع آن‌ها در افق به کار می‌رفت. بیشتر آن را از «برنج» می‌ساختند و به وسیلۀ آن ارتفاع آفتاب و ستارگان را اندازه می‌گرفتند. نرد نیز چیزی مانند اسطرلاب است که از منظر ما یک نوع «صفحۀ نجومی ساده» محسوب می‌شود.
«احمد بن ابی یعقوب بن جعفر بن وهب واضِح» معروف به «یعقوبی»، مُتوفای بعد از۲۹۲هجری در تاریخ خود راجع به تاریخچۀ نرد چنین آورده است:
«در زمان پادشاهی «هشران» در «هندوستان»، «قفلان» نَرد را اختراع کرد و گفت: مردمان جملگی بر این موضوع اتفاق نظر دارند که گردش زمان یک سال یعنی دوازده ماه مطابق «دوازده برج» [۷]است و روز‌های ماه، سی روز است؛ بدین معنا که هر برج را سی درجه است [۸]و ایام هفته، هفت روز است چنان‌که کواکب سیاره هفت است [۹]آنگاه او برای نمایش این ها، صفحه‌ای ساخت که، چون «سال» است. در آن بیست و چهار خانه به شمارۀ ساعت‌هایِ شب و روز که در هر طرفی دوازده خانه مانند ماه‌ها و برج‌های سال قرار داد. پس برای آنْ سی مُهره به جای روز‌های ماه و درجه‌های برج‌ها قرار داد و «دو نگین» (تاس) [۱۰]را همانند «شب» و «روز» مقرر نمود. در هر نگین یا تاس، شش جهت بود و ششْ عددِ تامی است دارای نصف (یک دوم) و ثُلث (یک سوم) و سُدس (یک ششم)، هر نگین هر گاه که از بالا و پایین می‌افتاد، هفت نقطه بود. در زیر شش، یکی و در زیر پنج، دو تا و در زیر چهار، سه‌تا مانند شمارۀ روز‌های هفته [۱۱]و کواکب سیارۀ هفتگانه چون: خورشید، ماه، زحل، مشتری، مریخ، عطارد و زهره باشد.
سپس آن صفحه را میان آزمایشِ دو مَرد قرار داده، هر یک را نگین داد و گفت: به هر کدام از این هفت نقطه از بالای آن بیش از حریفش دادم بازی را شروع کند و دو نگین برای او فراهم گردد و آنچه از دو نگین، نقطه بر آن افتد مهره‌ها به همان حساب گردانده شود. این کار را مثالی قرار داد برای بهره‌ای که در اثر گردش فلک به ناتوان می‌رسد و محرومیتی که بر اثر گردش دوران، شخص حازم و دور‌اندیش بدان گرفتار می‌شود. به این ترتیب پادشاه، آن را قبول کرد و این بازی در سرزمین هندوستان رواج یافت.» [۱۲]«شیخ مسعودی»، مُتوفای ۳۴۶ق. در «مُروج الذَّهَب» آورده است:
«و ذکر بعض اهل النظر من الاسلامیین ان واضع الشطرنج‌کان عدلیاً مستطیعاً فیما یفعل و ان واضع النردکان مجبراً فتبین باللعب بهاانه لاصنع له فی‌ها بل تصرفه فی‌ها علی ما یوجبه القدر علیه بها». [۱۳](یکی از صاحب‌نظران اهل اسلام گوید: واضع شطرنج معتقد به "عدل" بوده و انسان را در اعمال خود مختار می‌دانسته است؛ در حالی که واضع نرد، "جبری" بوده و به وسیلۀ بازی کردن با نرد نشان داده است که انسان اختیاری ندارد و فقط به حُکم تقدیر عمل می‌کند!)
به هر روی چنان‌که آوردیم «نَرد» محصول یک اندیشۀ نجومی بوده و ماهیتی، چون یک صفحۀ نجومی دارد.
پی‌نوشت
۱– ابن ابی یعقوب، احمد (الیعقوبی) (م. بعد ۲۹۲ ه–.)، تاریخ الیعقوبی، بیروت – لبنان، دار صادر، ج ۱، ص ۸۹.۲- المسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین بن علی (م. ۳۶ه)، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق: اسعد داغر، دارالهجرة، قم، الطبعة الثانیة، ۱۴۰۹ ه–. ج ۱، ص ۹۵ (باهبود فرزند برهمن بوده است) / ۳– همان، ج ۱ ص ۹۵. اردشیر پاپکان سرسلسلۀ ساسانیان بوده است/ ۴- از شاهان ساسانی و معروف به کسری بوده است/ ۵– مستوفی قزوینی، حمدالله بن ابی بکر بن احمد (م. قرن ۸)، تاریخ گزیده، تحقیق: عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم، ۱۳۶۴ ه. ش. ص ۱۱۷ (بوزرجمهر وزیر انوشیروان بوده است) / ۶– اول ملوک الفرس الاخیره قد وضع النرد و لذلک قیل له: نردشیر، لانهم نسَبوه الی واضعه المذکور (الحنبلی الدمشقی، ابن العماد شهاب الدین ابوالفلاح عبدالحی بن احمد العسکری (م. ۱۰۸۹ ه.)، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، تحقیق الارناووط، دارابن کثیر، الطبعة الاولی، ۱۴۰۶ ه. /۱۹۸۶ میلادی. ج ۴، ص ۱۹۳.۷– برج‌های دوازده‌گانه منازل آفتاب است که عبارتند از: حمل، ثور، جوزا، سرطان، اسد، سنبله، میزان، عقرب، قوس، جدی، دلو، حوت/ ۸– فلک را، چون دوازده بخش کنند هر بخش را برج نامند و، چون برج را ۳۰ حصه کنند هر حصه را درجه گویند/ ۹– مقصود از کواکب سبعه یا کواکب سیاره در قدیم، خورشید، ماه، عطارد، زهره، مریخ، مشتری و زحل است. در دانش امروزی خورشید ستاره است و بقیه سیاره هستند/ ۱۰– فصین، مقصود دو عدد تاس نرد است که به نگین شبیه شده است/ ۱۱– یعنی اگر روی تاس ۴ نقطه باشد باید پشت آن سه نقطه باشد تا هفت شود یا اگر روی آن شش نقطه است پشت آن باید یک نقطه باشد/ ۱۲– الیعقوبی، همان، ج ۱، ص ۸۹/۱۳– المسعودی، همان، ج ۴ ص ۲۳۶.
دکتر سید مرتضی میرسراجی (دکتری تخصصی الهیات و مدرس دانشگاه)
