از آنجا كه مقام معظم رهبري همواره بر محوريت توليد ملي در بهبود اوضاع اقتصادي كشور تاكيد كرده و اين مهم همواره در بيانات ايشان نيز مورد توجه قرار گرفته است، امسال نيز ايشان با هدف تحقق كامل جهش اقتصادي، سال 1400 را به نام سال "تولید، پشتیبانی‌ها و مانع‌زدایی‌ها" نامگذاري كرده‌اند. اما يكي از صنايعي كه امكان جهش توليد در آن متصور بوده ولي همچنان با موانع متعددي مواجه است، صنعت سيمان كشور است.
سيمان به عنوان يكي از كالاهاي استراتژيك از اهميت و جايگاه خاصي برخوردار است چراكه اساس تمدن امروزي بوده و مصرف سرانه آن شاخص مناسبي براي بررسي ميزان توسعه يافتگي كشورها محسوب مي شود. در ايران معاصر و خصوصا در دهه 80 شمسي، سرمايه گذاري هاي وسيعي در زمينه توليد سيمان صورت پذيرفته و اين سرمايه گذاري ها، هر چند در ابتدا هماهنگ با رشد اقتصادي كشور و نياز برخي از كشورهاي همسايه بود، اما به مرور زمان، با توجه به رشد نامناسب GDP و ركود اقتصادي ناشي از بيماري هلندي، طي يك دهه گذشته و عدم برخورداري از ديپلماسي اقتصادي مناسب با همسايگان، بخشي از اين ظرفيت توليد گرانبها هم اكنون بدون استفاده باقي مانده است.
جايگاه سيمان در دنياي جديد، همچون فولاد و نفت است و بدون آن عملا توسعه عمراني غير ممكن است. سيمان دنياي جديد را متاثر از خويش ساخته و همچنان هيچ جايگزيني ندارد. بنابراين توجه به وضعيت توليد و مصرف اين محصول اين صنعتي براي رصد موضوع رفاه فردي و توسعه جهاني از اهميت فوق العاده اي برخوردار است.
چرا سيمان، پتانسيل جهش توليد در سطح ملي را دارد؟
در حال حاضر 99 خط توليد در 76 كارخانه با ظرفيت توليد 89 ميليون تن سيمان در كشور وجود دارد. اين صنعت هم اكنون براي 25 هزار نفر به طور مستقيم و براي بيش از 150 هزار نفر هم به طور غير مستقيم شغل ايجاد كرده است. صنعت سيمان به دليل سابقه 87 ساله خود در كشور، از نيروهاي متخصص و كارامدي بهره مند است كه با سعي و تلاش مثال زدني خود موفق شدند حتي تكنولوژي پيچيده سيمان را بومي سازي كنند به طوري كه در حال حاضر 80 درصد ماشين آلات و تجهيزات كارخانه هاي سيمان جديد و مدرن، در داخل كشور ساخته مي شوند و همين امر باعث شده نياز ارزي اين صنعت كاهش يابد.
خوشبختانه ايران در مقايسه با ديگر كشورهاي منطقه، پتانسيل خوبي براي افزايش توليد و صادرات سيمان دارد كه تاكنون كمتر مورد توجه قرار گرفته است. بر اساس گزارش مركز آمار ايران، ميزان ذخاير معدني كشورمان 25.7 ميليارد تن است كه سهم سنگ آهك با 17 ميليارد تن (67 درصد) بالاترين ميزان است. سنگ اهك يك ماده معدني با ارزش و در عين حال بسيار فراوان و با توزيع مناسب در ايران است كه به عنوان ماده معدني موثر در تهيه و توليد سيمان كاربرد دارد و گفته مي شود يك درصد از ذخيره آهك دنيا در ايران است. قرار گرفتن در موقعيت استراتژيك منطقه اي به لحاظ بازار مصرف اين محصول از مزيت هاي اين صنعت به شمار مي آيد به طوريكه صنعت سيمان ايران هم اكنون نيم درصد از توليد ناخالص ملي و 3.3 درصد از ارزش افزوده كل صنعت و بيش از 2 درصد از اشتغال شاغلان كارگاههاي بالاتر از 10 نفر را به خود اختصاص داده است.
در حال حاضر هزينه راه اندازي يك خط توليدي با هدف توليد يك ميليون تن سيمان مستلزم 120 ميليون يورو سرمایه گذاری ارزی است اين در حاليست كه به دليل مشكلات موجود، خطوط توليدي ایجاد شده، در سال گذشته عملا نتوانستند از حداكثر ظرفيت خود براي توليد استفاده كنند.
از سوی دیگر برخورداری کشور از 24 جاده مرزی بین المللی، 5 مرز ریلی و بیش از 11 بندر تجاری کوچک و بزرگ نیز بستر خوبی را برای رونق صادرات سیمان فراهم کرده است اما حتي پتانسيل بالاي معادن سنگ اهك و جاده های مرزی در كشور نيز نتوانسته تا به امروز موجب رونق و جهش واقعی توليد سيمان در كشور شود. اين در حاليست كه بسياري از کشورهای همسایه ما در حال توسعه زیرساخت‌های خود و یا در حال بازسازی ویرانی‌های ناشی از جنگ و درگیری هستند و به طور بالقوه اين كشورها مي توانند بازار مستعدی برای كلينكر و سيمان ایران در منطقه باشند.
در همين حال، وجود نيروي متخصص و متعهد به دليل سابقه 87 ساله اين صنعت و معادن ارزشمند سنگ آهك از مهمترين امتيازات اين صنعت در ايران است كه در كنار بومي سازي صنعت سيمان در كشور، باعث شده تا نياز به منابع ارزي براي تامين تجهيزات مورد نياز صنعت سيمان كاهش يابد، چرا كه در حال حاضر 80 درصد ماشين آلات و تجهيزات كارخانه هاي سيمان در داخل كشور ساخته مي شوند. با اين وجود و به رغم تمامي سرمايه گذاري هاي صورت گرفته در اين بخش، كارخانجات موجود هم اكنون نياز به بازسازي، نگهداري و بهسازي دارند كه زيان انباشته صنعت سيمان به دليل همسان نبودن درآمد ها و هزينه ها، مانع از اين امر مي شود.
چالش هاي صنعت سيمان چيست؟
يكي از مهمترين چالش هاي صنعت سيمان بویژه در سالی که گذشت، افزایش هزینه های تولید به دلیل افزایش قیمت حامل های انرژی و افزایش قیمت ارز و تحريم هاي ظالمانه بود. با این وجود تداوم قیمت گذاری دستوری از سوی وزارت صمت مانع از این شد که قیمت سیمان افزایش یابد. از سوی دیگر با توجه به اینکه 70 درصد از هزینه‌های مستقيم و غير مستقيم تولید در کشور ارزی است و 20 درصد خرید تجهیزات مورد نیاز کارخانجات سیمان با ارز انجام می‌گیرد، افزایش ناگهانی نرخ ارز در سال گذشته، عملا هزینه‌های هنگفتی را به این صنعت تحمیل کرده و راه را براي نوسازي و بهسازي صنعت سيمان تا حدي ناهموار كرد.
از سوي ديگر در طي سال 99 قيمت متغيرهاي مهم و اثرگذار سيمان جهش چشمگيري پيدا كرد. به طوريكه بهاي آجر نسوز مورد استفاده در كوره هاي سيمان با 164.7 درصد افزايش، قطعات ريخته گري و سايشي نيز با 242 درصد و انواع روان‌كارها با 125 درصد رشد قيمت در سال گذشته مواجه شدند. مساله گرانی پاکت سیمان نيز يكي ديگر از چالش هاي سال گذشته اين صنعت بود. به طوريكه افزایش قیمت ارز موجب افزايش قیمت کیسه های پروپیلن مورد نياز براي تهيه كيسه هاي سيمان شده و هزینه تولید سیمان پاكتي را افزايش و اين صنعت را با چالشی دیگر مواجه کرد چرا كه پاك سيمان از 1700 به بيش از 4000 تومان افزايش يافت. هزينه هاي حمل و نقل و استخراج معدني نيز در سال گذشته به ترتيب 66 و 83 درصد نسبت به سال قبل تر افزايش يافت كه مجموع اين عوامل افزايش هنگفت هزينه هاي توليد سيمان شد.
اين در حالي بود كه قيمت سيمان در تيرماه 99 تنها حدود 20 درصد مجوز افزايش قيمت از دولت گرفت و اين قيمت‌گذاري دستوري و عدم افزايش قيمت با توجه به نرخ ارز و هزينه ها منجر به ضرر و زيان انباشته صنايع سيمان شد. صنعتي كه با حمايت دولت در دو برنامه 5 ساله گذشته موفق شده بود براي كشور افتخاراتي هم كسب كند و با حذف بازار سياه و رانت خواري و بي نيازي از واردات سيمان در توسعه و آباداني كشور نقش آفرين باشد، اكنون در معرض نابودي قرار گرفته است. با اين وجود اين صنعت با همت نيروي انساني كارامد خود موفق به توليد و توزيع 78 ميليون تن كلينكر و سيمان در كشور شد كه 14.5 ميليون تن آن به كشورهاي همسايه صادر شد.
متاسفانه امروز اين صنعت به دليل قيمت پايين محصول خود، حتي توانايي سرمايه گذاري جهت بازسازي و بهسازي خود (حداقل 5 درصد از ارزش ايجاد كارخانه در يك سال ) براي حفظ شاخص ها در سطح جهاني را هم ندارد و لذا طي چند سال اخير، فاصله معناداري بين ظرفيت واقعي توليد و ظرفيت اسمي كارخانجات ايجاد شده است. به طوريكه اگر فرض كنيم فقط 10 ميليون تن از ظرفيت واقعي به دليل عدم سرمايه گذاري براي بهسازي و نوسازي خطوط توليد كم شده باشد، يعني 1200 ميليون يورو سرمايه گذاري صورت گرفته بلا استفاده و بدون بازدهي رها شده است. لذا لازم است متوليان امر توجه جدي به اين امر داشته باشند كه همه اين سرمايه ها متعلق به مردم و كشور است و ما همه امانتداريم.
در كنار همه مشكلات و قيمت گذاري هاي دستوري سيمان، اين صنعت در زمستان گذشته با قطعي گاز و برق در ماه دي و بهمن نيز مواجه شد كه در مجموع، تداوم اين چالش ها مي تواند صنعت سيمان را نحيف تر از گذشته كند.
چالش هاي جديد صنعت سيمان
افزایش 3 برابری قیمت گاز از مهمترين چالشهاي، پيش روي سيمان در سال جاري است. افزايش قيمت گاز صنايع سيمان، در کمیسیون تلفیق مجلس شوراي اسلامي در واپسين روزهاي سال گذشته در مجلس تصویب شد. در حال حاضر صنعت سیمان کشور، به صورت روزانه ۲۲ میلیون متر مکعب گاز مصرف می‌کند که بهاي هر متر مکعب گاز ۱۱۹ تومان محاسبه می‌شود به عبارت ديگر، در مجموع روزانه ۲ میلیارد و ۶۰۰ میلیون تومان بهاي گاز مصرفی صنعت سیمان کشور است. اما بر اساس مصوبه جديد، هر متر مکعب گاز برای صنعت سیمان از ۱۱۹ تومان به ۳۰۰ تومان افزایش خواهد یافت که با احتساب میزان مصرف به طور کل ۶ میلیارد و ۶۰۰ میلیون تومان هزينه روزانه گاز مصرفي صنايع سيمان خواهد شد.
حال اگر به این همه مشکلات، افزایش 39 درصدی حقوق و دستمزدها در سال 1400 را هم اضافه کنیم در می یابیم که هزینه های تولید سیمان به ویژه در سال 1400 تا چه اندازه با موانع جدی و رشد سرسام آور مواجه می شود. این در حالیست که همچنان شاهد قیمت گذاری دستوری سیمان هستیم. با افزایش قیمت گاز، هزینه تولید سیمان، افزایش بیشتری خواهد یافت و این صنعت را با بحران بزرگی مواجه خواهد ساخت. این بحران نه تنها متوجه سرمایه‌گذاران کارخانجات سیمان که حتی با گذشت زمان می تواند به بیکاری بخش قابل توجهي از شاغلان این صنعت نيز بیانجامد.
بررسی ها نشان می دهد قیمت فروش سیمان در سال 1390 به ازای هر تن 50 دلار بوده که این رقم در سال 1399 به 10 دلار کاهش یافته است. به عبارت دیگر قیمت فروش سیمان با توجه به افزایش هزینه ها و افزایش نرخ ارز عملا 82 درصد کاهش یافته است! در همین حال، همچنان عده ای مخالف افزایش قیمت سیمان هستند چرا که معتقدند این امر در نهایت به افزایش گرانی مسکن منجر می شود این در حالیست که اساسا ۶۰ درصد از قیمت تمام شده مسكن شامل قیمت زمین، ۲۰ درصد نیروی انسانی و فقط ۲۰ درصد مصالح ساختمانی است، که در بخش مصالح ساختمانی فقط 2 درصد هزینه های صورت گرفته به سیمان مربوط می شود.
اما راهکارهای رفع موانع تولید سیمان چيست؟
در حال حاضر کشور با چالش های متعددی در حوزه اقتصاد مواجه است که برخی تحریم های ظالمانه نیز پیامدهای این چالش ها را بر صنعت بیشتر کرده است. تورم بالای 40 درصدی، افزایش نرخ بیکاری با توجه به شیوع بیماری کرونا، بحران کم آبی و پیامدهای ناشی از تخریب محیط زیست و توسعه ناپایدار در سالهای گذشته، تعارض منافع و ناهماهنگی بین سطوح تصمیم گیری در حوزه قانونگذاری و اجرایی ، نگرش های کوتاه مدت در سیاست های اقتصادی و متکی بر توسعه ناپایدار و فقدان دیپلماسی سازگار با اهداف کلان توسعه اقتصادی کشور و نیز تغییرات جمعیتی کشور از موانع موجود بر سر راه توسعه اقتصادی و صنعتی کشور است که با برنامه ریزی مشخص و هماهنگی در سطح تصمیم گیران می توان بسیاری از این موانع را از میان برداشت. در همین حال برای تحقق جهش کامل صنعت سیمان لازم است به موارد ذیل توجه شود:
- تقويت ديپلماسي اقتصادي كشور در جهت حمايت از صادرات و اهداف توسعه اي كشور
- اصلاح نظام تصميم گيري اقتصادي با هماهنگي بيشتر بين مجلس و دولت در قيمت گذاري حامل هاي انرژي و سيمان
- اجراي تعهدات دولت در قبال تامين انرژي و سوخت پاك مورد نياز صنايع بويژه در زمستانها
-
- ارتقا بهره وري انرژي در صنعت
- با توجه به توسعه بافت مسکونی در برخی شهرها از جمله تهران و نزدیکی سکونتگاههای انسانی به محدوده فعالیت صنایع و ضرورت جلوگیری از تشدید آلودگی هوای کلانشهرها، استفاده از برخی سوخت های آلاینده از جمله مازوت توسط صنایع سیمان، عملا با محدودیت های جدی مواجه است. لذا ضرورت دارد دستگاههای دولتی با درک این مهم، نسبت به تامین گاز مورد نیاز صنایع سیمان اهتمام بیشتری ورزند.
- اتخاذ برخی معافیت های مالیاتی برای صنایع و نیز کاهش برخی هزینه های تامین اجتماعی
- حذف دلالان بازار سيمان و مقابله با واسطه ها و فساد در بازار توسط دستگاههای نظارتی
- حمايت از شركت هاي دانش بنيان توسط دولت با هدف بومي سازي قطعات مورد نياز صنعت سيمان در شرايط اعمال تحريم هاي ظالمانه
- حمايت دولت در ايجاد زيرساخت هاي مناسب حمل و نقل و ارائه تسهيلات لازم جهت تقويت ناوگان تخصصي (بونكر) صنعت سيمان
- آزاد سازی قیمت سیمان و تعيين قيمت آن از طريق ميزان عرضه و تقاضا همچون ديگر محصولات استراتژيك مانند فولاد
خلاصه كلام:
بخش صنعت و معدن همواره از اهميت زيادي در روند توسعه كشور برخوردار بوده است و به عنوان موتور رشد اقتصادي،ايجاد ارزش افزوده و انباشت سرمايه شناخته مي شود و يكي از منابع با بازدهي فزاينده نسبت به مقياس توليد بوده چرا كه در رشد اقتصادي كشور و سهم بالاي اشتغالزايي، همواره روندي صعودي داشته است.
با توجه به سهم نسبتا قابل توجه اين بخش در توليد ناخالص داخلي و همچنين مسئله اشتغال كشور و ارتباط مستقيم و غير مستقيم آن با ساير بخش هاي اقتصادي و در راستاي تحقق برنامه هاي توسعه اي كشور، به ويژه رشد اقتصادي پيش بيني شده، توجه ويژه به بخش صنعت به ويژه صنعت استراتژيك سيمان، از طرف حاكميت امري ضروري به نظر مي رسد.
*عضو هيات مديره انجمن كارفرمايان سيمان
