تهران هوشمند: از افسانه تا واقعیت

پیچیده تر شدن شهرها در کنار پیشرفت های شگفت انگیز بشر در حوزه تکنولوژی های نوین اطلاعاتی و ارتباطاتی باعث شد اندیشمندان پیشرو در همه حوزه ها به فکر استفاده از ظرفیت های شگفت انگیز شبکه برای بهسازی کارها بیفتند. یکی از حوزه هایی که به تندی متوجه قابلیت های شگفت انگیز اینترنت و تکنولوژی های هوش مصنوعی در بهبود وضعیت شهرها شد، حوزه مدیریت شهری بود. با این مقدمه، مفهوم «شهر هوشمند» به ادبیات مطالعات شهری افزوده شده و به تندی در حوزه های مختلف دانشگاهی در رشته های اقتصاد، جغرافیا، جامعه شناسی، شهرسازی و . . . با این کلید واژه پژوهش های مهمی آغاز شد.

شهرها بر اساس سرشت خود با چالش‌های پیچیده و در هم تنیده ای روبرویند که تنها از راه یک سامانه حرفه ای و هوشمند قابل حل است. به دیگر سخن، حضور انبوه باشندگان، منجر به آشفتگی و بی نظمی شده و شرایطی را ایجاد کرده که نه تنها تعادل شهرها را به هم زده، بلکه دست‌یابی به مفهوم شهر پایدار را با روش‌های موجود اداره و توسعه شهری ناممکن کرده است. از این رو، برنامه‌ریزان شهری در سراسر دنیا به دنبال آنند تا با نگاهی منسجم به تمامی ابعاد شهرنشینی، الگو‌هایی را برای توسعه شهرهای قرن ۲۱ پیشنهاد دهند تا بتوانند به خواسته‌ها و انتظارات جدید دنیای امروز پاسخ موثری دهند. یکی از مفاهیم نو برای توصیف و بررسی چالش‌های کنونی شهرها در سطح برنامه‌ریزی شهری، مفهوم شهر هوشمند است که در طول سال‌های گذشته توجه زیادی به آن شده است. شهر هوشمند به عنوان محور تحول و توسعه عصر کنونی مطرح شده و به معنای گشایش مفاهیمی نو در برنامه‌ریزی شهری می باشد که همزمان از قابلیت‌های جهان واقعی و مجازی برای حل مشکلات شهری استفاده می‌کند. به رغم ادبیات نیرومند در مورد مفهوم شهر هوشمند، هنوز یک درک روشن و توافق همگانی در این‌ باره وجود ندارد و پژوهشگران مختلف توضیح های متنوعی را ارائه کرده‌اند. اگرچه برخی تکنولوژی‌های هوشمند را به عنوان تنها یا دست کم مهم‌ترین جزء شهر هوشمند معرفی کرده اند، شماری دیگر از افراد تعاریفی را ارائه کرده‌اند که فراتر از تکنولوژی است و بر این باورند که اقتباس تکنولوژی پایان کار نیست. تکنولوژی‌ها را می‌توان در شهرها برای توانمند کردن شهروندان از راه تطبیق این فناوری‌ها با نیازهای مردم به جای تطبیق زندگی آن‌ها با بایسته های تکنولوژی به کار گرفت. افزون بر آن، معنای یک شهر هوشمند یک امر چندسویه است. نکته بسیار مهم این است که شهرها باید پاسخ‌گوی تغییرات زمینه‌ای که در آن عمل می‌کنند، باشند. اینکه چه چیزی باید امر هوشمند بدانیم بستگی به شرایط زمینه‌ای گونه‌گون (نظام سیاسی، شرایط جغرافیایی و رواج تکنولوژی) دارد. در کل، راه‌حل‌های هوشمند را به سادگی نمی‌توان کپی کاری کرد؛ این کار نیازمند آن است که مفهوم شهر هوشمند در زمینه جامعه مقصد بومی شود.

نگارنده به دلیل تجربه همزمان کار مدیریتی در شهرداری تهران و ارتباط مسقیم با موضوع و مطالعه در شهر هوشمند، ضمن تشکر از تلاش پژوهشگرانی که در پی استقرار این مفهوم گسترده در نظام برنامه ریزی کشور بوده اند، چند ایراد به پژوهش و کاربرد مفهوم شهر هوشمند در ایران را نیز قابل طرح می داند.

نخست، پژوهش شهر هوشمند در ایران بومی نشده است. شهر هوشمند بنا به تعریف خود، سازگار با محیط است. یعنی، یک الگوی شهر هوشمند برای یک شهر دیگر که قرار است هوشمند شود کارآمدی ندارد، یا دست کم، به اندازه کافی کارآمدی ندارد. پژوهش شهر هوشمند در ایران عمدتا از الگوی پژوهش شهرهای هوشمند برتر دنیا پیروی می کند. این نقطه آغاز خوبی است اما شوربختانه اکثر پژوهش ها در همینجا توقف می کنند. پژوهش شهر هوشمند در جهان یک حوزه بسیار زنده است. اخیرا پژوهشی را دیده ام که روند فعالیت­های پژوهشی در حوزه شهرهای هوشمندِ جهان را بررسی نموده تا با شناسایی حوزه­های پرکار و کم‌کار این رشته پژوهشی، اطلس علمی کشورهای فعال در این حوزه، ارائه­شود. این پژوهش که بر اساس روش علم‌سنجی و تحلیل محتوا انجام شده،، به این نتیجه رسیده که موضوعات پراستناد حوزۀ شهرهوشمند به ترتیب شامل فناوری اطلاعات، حکمرانی هوشمند، محیط وشهرسازی هوشمند، حمل ونقل هوشمند، انرژی هوشمند، اقتصاد هوشمند و شهروندهوشمند بوده اند. اطلس جغرافیایی پژوهش ها در این مطالعه مشخص کرد که سه کشور فعال در حوزه شهرهوشمند، چین بر زیرساخت تکنولوژی اطلاعات هوشمند، اسپانیا بر شهروندی هوشمند و انرژی هوشمند، ایتالیا در حکمرانی هوشمند، حمل و نقل هوشمند و محیط هوشمند تمرکز داشته اند. این پژوهش و پژوهش های دیگر گرچه بسیار جذاب هستند و به گنجینه علمی ما کمک های فراوانی می کنند ولی در عمل کاری برای شکل گیری شهر هوشمند تهران نکرده و نخواهند کرد، یا اگر دقیق تر بگوییم، کار چندانی نکرده و نخواهند کرد.

نکته دوم این است که؛ پژوهش های انجام شده در ایران در حوزه شهر هوشمند،به ندرت از سطح نظری فراتر رفته اند. بیش از دو دهه از زمانی که نخستین پژوهش های رسمی با حمایت دستگاه ها روی مفهوم شهر هوشمند انجام شد می گذرد. در این دو دهه هرگز پژوهش شهر هوشمند به عنوان یک حوزه پژوهشی پرهزینه از دستور کار دستگاه ها خارج نشده و با این وجود، همچنان شاهد هستیم تهران به عنوان یک کلانشهر با مسائل حاد ترافیکی، زیست محیطی، خدمات شهری، همچنان به لحاظ زیرساخت ها و کاربست های شهر هوشمند با مشکلات بزرگی دست به گریبان است.

مسئله سوم که در تیتر این مقاله هم به آن اشاره شده است؛ افسون مفهوم «شهر هوشمند» است. برخی واژه ها خود به خود «بار معنایی دارند». استفاده از واژه های جدید و لوکسی مانند شهر هوشمند می تواند به افراد حسی از برتری و بروز بودن بدهد و بنابراین شهر هوشمند از مفهومی که باید به عمل تبدیل شود، به مفهومی برای وجه تمایز و نمایش برتری طبقاتی بدل شده است. جالب است که با رواج و عادی شدن مفهوم شهر هوشمند (و پیش از آن شهر الکترونیک)، واژه های جدیدی نوآوری شده اند تا تمایز این مفهوم لوکس همچنان حفظ شود. اخیرا هم که مشاهده می شود که از مفهوم شهر ابری (cloud) و سپس شهر ابرناک (nebulous) در سخنرانی ها استفاده می شود. گرچه هر کار بزرگی با مفاهیم و اندیشه های بزرگ آغاز می شوند ولی توقف بر سر مفاهیم و اندیشه ها و نرفتن به سوی عمل، می تواند عواقب گرانباری نیز درپی داشته باشد.

نکته آخری که ضرورتا می بایست بر آن تأکید داشت، لزوم نوگرایی در عملیاتی نمودن پروژه شهر هوشمند است. متاسفانه مطالعه پژوهش های انجام شده نشان می دهد که بخشی از کسانی که در دو دهه گذشته درباره شهر هوشمند تحقیقاتی داشته اند، ظاهرا آشنایی چندانی با تکنولوژی های نوین اطلاعاتی و ارتباطاتی امروز نداشته و یا حداقل این شناخت و بکار گیری را منعکس ننموده اند. اکنون دیگر مهم نیست و زمان سپری شده و فرصت ها از دست رفته است. لذا وقت آن رسیده است که هم در ترکیب نهایی شورای شهر ضرورتا فردی متخصص حوزه IT به نحوی که صلاحیت لازم برای شناخت و حمایت از شکل گیری شهر و شهروندی هوشمند در تهران را داشته باشد، حضور داشته باشد و هم اینکه مدیران جوان ، پر انگیزه تر و آشناتر با تکنولوژی روز در جایگاه های مناسب اجرایی قرار بگیرند تا ضمن بهره بردن مؤثرتر از تکنولوژیهای ارتباطی روز و مدیریت هماهنگ تر از گذشته، برای تحقق مفهوم شهر هوشمند، شهر ابری، شهر ابرناک یا هر نام دیگری که بر آن گذارده می شود، بکوشند.

*سید هومان حسینی – کارشناس مدیریت شهری