ردپای ویروس کرونا (Coronavirus) از اوایل ماه دسامبر در شهر ووهان چین دیده شد و پس از آن غافلگیرانه تبدیل به مهمان ناخوانده تمامی نقاط جهان شد. براساس اولین گزارش منتشره از سوی سازمان جهانی بهداشت در ۲۱ ژانویه ۲۰۲۰، دفتر سازمان جهانی بهداشت در ۳۱ دسامبر ۲۰۱۹ از مواردی بیماری ناشناخته التهاب ریه در شهر ووهان چین از استان هوبی مطلع گردید. از ۳۱ دسامبر تا ۳ ژانویه ۲۰۲۰ بیش از ۴۴ مورد از این نوع بیماری ناشناخته از سوی مقامات چین به سازمان جهانی بهداشت گزارش شد.
به گزارش «تابناک»؛ این سازمان در ۱۱ و ۱۲ ژانویه اطلاعات بیشتری از کمیسیون بهداشت ملی چین دریافت کرد که حکایت از این داشت، بیماری ناخوانده جدید به نوعی مرتبط با یک بازار غذای دریایی در ووهان چین بوده است. این اطلاعات با گزارش های دیگری تا بیستم ژانویه با تأیید ۲۸۲ مورد قطعی در کشورهای چین، تایلند، ژاپن و کره کاملتر گردید و مدیرکل سازمان جهانی بهداشت را بر آن داشت کمیته وضعیت اضطراری را فرا بخواند تا در رابطه با اعلان وضعیت اضطراری عمومی، مدیرکل این سازمان را مشاوره و راهنمایی دهد.
در این یادداشت بر آن هستیم تا به وظایف سازمان جهانی بهداشت در هنگام شیوع بیماریها بپردازیم و عملکرد این سازمان در دوران همهگیری ویروس کرونا را ارزیابی کنیم.
۱ ـ تشکیل و ساختار سازمان جهانی بهداشت (WHO)
ضرورت حفظ سلامت و بهداشت انسان از دیرباز سبب شده بود تا همکاریهای بینالمللی در قلمرو بهداشت شکل بگیرد. در واقع جامعه بینالمللی به دلیل مواجهه با تهدیدهای ناشی از بیماریهای خطرناک و واگیر همواره به دنبال این بود که برای چارهاندیشی و حل سریعتر و بهتر این تهدیدها به گفتگو و مشورت با یکدیگر بپردازد. این تمایلات سابقهای بیش از قدمت سازمان جهانی بهداشت و سازمان ملل متحد دارد.
کنفرانسهای بینالمللی در مورد حفظ سلامت انسان از اواسط قرن نوزدهم، یکی پس از دیگری برگزار میشدند تا اینکه اولین دسته از مقررات بینالمللی در مورد ایجاد قرنطینه به مدت ۴۰ روز در صورت شیوع بیماریهای مسری در جریان کنفرانس ۱۸۶۱ پاریس به تصویب رسید (بیگزاده، ۱۳۹۱: ۶۹۰). همچنین این تلاشها به تدوین و تصویب کنوانسیون وبا در سال ۱۸۹۲ و کنوانسیون طاعون در سال ۱۸۹۷ انجامید. یک کنوانسیون عمومی در مورد قرنطینه نیز در سال ۱۹۰۳ تصویب گردید و در پی آن دفتر بینالمللی سلامت عمومی متشکل از ۴۵ دولت به موجب موافقتنامه ۹ دسامبر ۱۹۰۷ ایجاد شد. بهطور کلی از سال ۱۸۵۱ تا نزدیک جنگ جهانی دوم، ۱۴ کنفرانس بینالمللی بهداشت تشکیل و بواسطه آنها اقدامات نسبتاً مؤثری در چاره جویی برای برخی بیماریهای مسری انجام شد.
جامعه ملل نیز نقش مهمی در تشویق و ترغیب دولتها برای همکاری در قلمرو پیشگیری و مبارزه با بیماریها ایفا کرد، به گونه ای که بنا بر ماده ۲۳ سند مؤسس خود مبادرت به تأسیس سازمان سلامت نمود. این سازمان مرکب از سه رکن کمیته مشورتی، کمیته بهداشت و دبیرخانه بود. همزمان در قاره آمریکا نیز سازمان سلامت پان آمریکن با یک دفتر دائمی ایجاد شد. پس از تأسیس سازمان ملل متحد، یکی از اولین نهادهای تخصصی وابسته به این نهاد، سازمان بهداشت جهان بود. توضیح اینکه کنفرانسهای بینالمللی سلامت در سال ۱۹۴۶ با حضور ۶۴ کشور و ۱۰ سازمان بینالمللی ناظر برگزار شد و حاصل آن تصویب سند مؤسس سازمان جهانی بهداشت در ۲۲ جولای ۱۹۴۶ بود. با لازمالاجرا شدن این معاهده در ۷ آوریل ۱۹۴۸؛ سازمان جهانی بهداشت رسماً فعالیت خود را آغاز نمود.
سازمان جهانی بهداشت دارای سه رکن اصلی است که در ادامه مختصراً معرفی میشوند.
۱ـ مجمع جهانی بهداشت: این مجمع رکن فراگیر سازمان و مرکب از نمایندگان کلیه دولتهای عضو است. این نمایندگان اصولا از میان افرادی که از بالاترین صلاحیت فنی در امور بهداشتی برخوردارند انتخاب میشوند. تعیین سیاستهای کلی سازمان، تصویب بودجه و تشکیل کنفرانسها، تصویب مقررات بینالمللی در مورد مبارزه با گسترش بیماریها، تهیه فهرست بیماریها علل مرگ و میر، ارائه قواعد و روشهای متحدالشکل برای تشخیص بیماریها و اطمینان از بیخطر و سالم بودن محصولات دارویی و بهداشتی از جمله وظایف مجمع سازمان جهانی بهداشت است. بهطور خلاصه مجمع جهانی بهداشت به عنوان رکن اصلی و فراگیر سازمان، مهمترین هدف و اشتغال سازمان را بر عهده دارد. معذلک برای اجرای مصوبات سازمان نیاز به رکن اجرایی است که تحت عنوان شورای اجرایی پیشبینی شده است.
۲ـ شورای اجرایی: این رکن مرکب از ۳۲ تن است که به دلیل صلاحیت شخصی خود برای مدت سه سال انتخاب میشوند. شورا به عنوان رکن اجرایی، مصوبات مجمع را اجرا مینماید و مسئول تهیه دستور کار جلسات آن میباشد. همچنین شورا میتواند به مدیرکل اجازه دهد که تدابیر لازم را برای مبارزه با بیماریهای مسری اتخاذ نماید و در ارائه کمکهای بهداشتی به قربانیان سوانح مشارکت کند. انجام کلیه اشتغالات این دو رکن سازمان، وجود یک رکن اداری را ضروری مینماید که این رکن در سازمان جهانی بهداشت دبیرخانه است.
۲ ـ اسناد سازمان جهانی بهداشت در رابطه با شیوع بیماریها
بهطور کلی سازمان جهانی بهداشت دو سند مهم در رابطه با بیماریهای همهگیر دارد. اولی اساسنامه سازمان جهانی بهداشت که در سال ۱۹۴۶ تصویب و در سال ۱۹۴۸ لازمالاجرا شد و دیگری مقررات بینالمللی بهداشت (IHR) است که در سال ۲۰۰۵ تصویب و از ۲۰۰۷ لازمالاجرا شد. در ادامه به بررسی مواد مرتبط با بیماریهای همهگیر مذکور در این اسناد خواهیم پرداخت.
اساسنامه سازمان جهانی بهداشت
این اساسنامه دارای یک مقدمه و ۸۲ ماده است و در واقع سند مؤسس سازمان جهانی بهداشت میباشد. به عبارت دیگر کلیه دولتهای عضو سازمان جهانی بهداشت عضو این اساسنامه ـ که یک معاهده بین المللی است ـ میباشند. تقریباً کلیه کشورهای جهان به جز لیختناشتاین عضو این اساسنامه هستند و کشور ایران نیز در سال ۱۳۲۷ هجری شمسی با امضاء و تصویب این سند به عضویت سازمان جهانی بهداشت درآمد.
ماده ۲ این سند، اشتغالات فراوان و متنوعی را در قلمروهای اصلی و فرعی مرتبط با امر سلامت برای این سازمان در نظر گرفته که بخش عمده آن درخصوص ارتقای سلامت و بهداشت عمومی در کشورهاست.
براساس ماده ۶۳ اساسنامه: «هر دولت باید آییننامهها و گزارشهای مربوط به بیماری که در سرزمین او رخ داده و انتشار یافته است، فوراً به WHO اعلام کند.»
همچنین براساس ماده ۶۳ این سند: «هر دولت عضو سازمان باید براساس ترتیباتی که WHO مقرر میکند، گزارشهایی را درخصوص اپیدمیهای رخ داده در سرزمینش تهیه و به سازمان ارائه کند.»
مقررات بینالمللی بهداشت (IHR)
در کنار اساسنامه، سازمان جهانی بهداشت این اختیار را دارد که براساس مواد ۲۱ و ۲۲ اساسنامه، مقررات دیگری را برای حفظ بهداشت و کنترل بیماریها وضع نماید. بر همین مبنا، سازمان جهانی بهداشت در سال ۲۰۰۵ اقدام به تصویب مقررات بینالمللی بهداشت نمود که در سال ۲۰۰۷ لازمالاجرا شد. این سند دارای ۶۶ ماده است که راجع به وظیفه اطلاعرسانی دولتها به سازمان، بررسی اطلاعات از منابعی غیر از منابع دولتی، لزوم همکاری دولتها با سازمان در هنگام پاندمی و محدودیت در مرزهای کشوری و تردد مسافرین و بار در هنگام وقوع اپیدمیها حاوی مقرراتی است. این سند در واقع یک شبهه معاهده است بدین نحو که از قدرت الزامآوری برخوردار است بدون اینکه کشورها نیازی به عضویت در آن داشته باشند، اما با این اختیار که هر دولتی ظرف مدت معینی میتوانست با اعلام خود از پذیرش این سند خودداری نموده و یا اینکه بر آن حق شرط اعمال نماید. کلیه کشورهای عضو سازمان جهانی بهداشت این مقررات را پذیرفتهاند و تنها دو دولت هند و آمریکا بر آن حق شرط اعمال کردهاند؛ که البته حق شرط آمریکا با اعتراض دولت ایران مواجه گردید.
مقررات بینالمللی بهداشت نسخه دوم از مقرراتی است که در سال ۱۹۶۹ وضع شده بود. هدف از مقررات سال ۱۹۶۹ جلوگیری از انتشار بیماریهای واگیر با اهمیت بینالمللی از طریق سفرهای بینالمللی بود به ترتیبی که حداقل مزاحمت را برای مسافران و تجارت بینالملل در بر داشته است. لازمه این امر نیز انجام همکاریهای بینالمللی و کشوری در جهت کشف زودرس، کاهش یا حذف فوری منابع بیماری و جلوگیری از انتشار آن میباشد، زیرا تجربه سالیان گذشته نشان میدهد که صرفاً با اجرای موانع قانونی نمیتوان از ورود رویدادهای مربوط به سلامت و مهم از نظر بینالمللی به سایر کشورها جلوگیری نمود. اما با گذشت زمان این مقررات نیاز به بروزرسانی داشتند. زیرا از یک طرف نسخه اول از مقررات بینالمللی بهداشت که صرفاً بر شش بیماری متمرکز شده بود نمیتوانست بیماریهایی را شامل شود که در زمان تصویب یا بازنگری این مقررات شناخته نشده بودند. پیدایش بیماریهای نوپدید و بازپدید تا اواسط دهه ۹۰ میلادی و بیماری سارس در سال ۲۰۰۳ و از طرفی توسعه تجارت و ترددهای بینالمللی، جابهجایی جمعیت، مهاجرت و پناهندگی بازنگری و اصلاح این مقررات را بیش از پیش مطرح و توجه مقامات بهداشت جهانی را به این امر مهم جلب کرد. از این رو مقررات جدید در خصوص بهداشت بینالمللی در سال ۲۰۰۵ به تصویب رسید.
مقررات سال ۲۰۰۵ از دو جهت متفاوت با مقررات سال ۱۹۶۹ میباشد. یکی از جهت مصادیق بیماریها. بدین توضیح که مقررات ۱۹۶۹ تنها شش بیماری تب زرد، طاعون، وبا، تیفوس، آبله و تب راجعه را در بر میگرفت. اما مقررات ۲۰۰۵ تمامی بیماریهای اپیدمی را شامل میشود. دوم اینکه تعهدات دولتها در مقررات سال ۲۰۰۵ نسبت به سند ۱۹۶۹ بسیار افزایش یافته است.
مقررات بینالمللی بهداشت مصوب ۲۰۰۵، دو دسته تعهد را برای دولتها و سازمان جهانی بهداشت در نظر گرفته است. تعهداتی که سازمان جهانی بهداشت در دوران همهگیری یک بیماری باید انجام دهد عبارتاند از: همکاری با دولت درگیر بیماری در حوزههای مختلف در جهت کنترل بیماری در داخل مرزهای آن کشور و عدم شیوع به کشورهای همسایه، همکاری با سایر دولتها و سازمانها در جهت کنترل و مهار بیماری شایع شده، دریافت اطلاعات از دولتها، اعم از مراجع رسمی و غیر رسمی و مقایسه اطلاعات و سپس انتشار آنها، ارائه توصیهنامههایی که جهت کاهش سفر، صادرات و قرنطینه مناطق آلوده، حمایت از حقوق بشر در هنگام مدیریت بیماریها. همچنین به موجب ماده ۱۲ این سند، مدیرکل سازمان جهانی بهداشت میتواند وضعیتی را که به فوریت بهداشت عمومی را تهدید میکند، یک دغدغه بینالمللی و یا وضعیتی اضطراری اعلام کند.
اما دسته بعدی تعهدات، اموری هستند که کشورهای عضو جامعه بینالمللی بایستی در هنگام همهگیری یک بیماری بموقع به اجرا گذارند. مطابق ماده ۶ این سند، «۱ـ هر دولت وظیفه دارد ظرف مدت ۲۴ ساعت با بهترین وسایل ارتباطی، سازمان جهانی بهداشت را از تمامی اتفاقاتی که ممکن است یک وضعیت اضطراری بینالمللی باشد، مطلع نماید. ۲ ـ به دنبال اطلاعیه مذکور، آن دولت باید همچنان با سازمان جهانی بهداشت در ارتباط بوده و نتایج آزمایشگاهی، منبع و نوع خطر، تعداد تلفات را گزارش نماید.»
همچنین وظیفه دیگر دولتی که دچار شیوع یک بیماری شده، تبادل اطلاعات میباشد. مطابق ماده ۷ مقررات، «هر دولتی که با یک وضعیت بهداشتی غیرمعمول، روبرو میشود باید اطلاعات حاصله از بهداشت را به اشتراک بگذارد». همچنین این تبادل اطلاعات و همکاری بایستی میان سایر دولتها و سازمانهای درگیر نیز در جریان باشد. به نظر میرسد این دو ماده در رابطه با ویروس کرونا از سوی دولت چین که کانون شروع این ویروس و بیماری ناشی از آن بود، به خوبی اطاعت و اجرا نشد و همین علت اتهامات بسیاری از سوی دولت های مختلف از جمله ایالات متحده آمریکا بر دولت چین وارد شده است که محل بحث آن در جای دیگری است و حوصله این یادداشت خارج است.
۳ ـ اقدامات WHO در مبارزه با ویروس کرونا
قبل از بیان اقداماتی که از سوی سازمان جهانی بهداشت صورت گرفت، اشاره به نامگذاری این ویروس خالی از فایده نیست. اول از همه باید به این نکته توجه نمود که ویروسها و بیماریهای ناشی از آن با هم فرق دارند. برای مثال، HIV ویروسی است که باعث بیماری ایدز میشود. ویروسها توسط کمیته بینالمللی طبقهبندی ویروسها (ICTV) نامگذاری میشوند. از آنجا که آمادگی و پاسخگویی در مواجهه با بیماریهای انسانی از وظایف سازمان جهانی بهداشت است؛ این سازمان، بیماریها را طبق طبقهبندی این کمیته، نامگذاری میکند. کمیته ICTV در ۱۱ فوریه ۲۰۲۰، ویروس جدید را «کرونا ویروس ـ سندروم حاد تنفسی ـ ۲» نامید و بر همین اساس WHO بیماری ناشی از این ویروس را کویید ـ ۱۹ نامگذاری کرد.
از اولین اقدامات سازمان جهانی بهداشت در دوران همهگیری ویروس کرونا، اعلام وضعیت اضطراری بینالمللی بود. بر اساس ماده ۴۸ مقررات بینالمللی بهداشت ۲۰۰۵، «مدیرکل سازمان بهداشت باید یک هیأت وضعیت اضطراری تشکیل دهد که در صورت درخواست وی در خصوص موارد زیر اعلام نظر فنی کند؛ الف) آیا رویداد مدنظر یک وضعیت اضطراری بهداشتی بینالمللی تلقی میشود. ب) خاتمه یک وضعیت اضطراری بهداشت بینالمللی و پیشنهاد صدور، اصلاح، تمدید یا خاتمه توصیهها». مدیرکل WHO نیز چنین کمیتهای را مرکب از ۱۶ کارشناس مستقل تشکیل داده است. در دوران همهگیری کرونا، این کمیته نخستین بار در ۲۲ ژانویه ۲۰۲۰ توسط مدیرکل سازمان جهانی بهداشت به موجب اختیارات IHR تشکیل جلسه داد. جلسه بعدی نیز در ۲۳ ژانویه برگزار و ابعاد مختلف این ویروس بررسی گردید. با توجه به سرعت برقآسای ویروس در ورود به مرزهای کشورهای دیگر، در نهایت در ۳۰ ژانویه مدیرکل با دعوت مجدد از کمیته مذکور و بررسی وضعیت موجود، وضعیت اضطراری بهداشت عمومی را اعلان نمود. تا جهان مجدداً شاهد یک وضعیت اضطراری بهداشتی عمومی باشد. در زمان اعلان این وضعیت، ۷۸۱۸ نفر بهطور قطعی مبتلا به این ویروس بودند که از این میان ۱۷۰ تن جان خود را از دست داده بودند. این برای ششمین بار است که سازمان جهانی بهداشت اعلان وضعیت اضطراری بینالمللی میکند و به گفته آقای «تدروس آدهانوم قبریسوس»، مدیرکل، سختترین وضعیت اضطراری میباشد که سازمان با آن روبرو بوده است.
پس از این سازمان جهانی بهداشت پنج بار چنین وضعیتی را اعلان کرد که به گستردگی و حجم ویروس کرونا نبوده است. اولین بار در سال ۲۰۰۹ و به دلیل شیوع آنفلوآنزای خوکی اعلان وضعیت اضطراری شد. در سال ۲۰۱۴ به دلیل شیوع بیماری فلج اطفال برای دومین بار چنین وضعیتی اعلان شد. شیوع ویروس ابولا در غرب آفریقا در سال ۲۰۱۴ بار دیگر زنگ وضعیت اضطراری را به صدا درآورد و در نهایت شیوع ویروس زیکا در آمریکای جنوبی در سالهای ۲۰۱۶ و ۲۰۱۹ برای بار چهارم و پنجم منجر به اعلان وضعیت اضطراری بهداشت عمومی توسط سازمان جهانی بهداشت گردید.
دریافت اطلاعات مربوط به آمار قطعی مبتلایان و قربانیان این ویروس از اقصی نقاط جهان از دیگر وظایف این سازمان بود که در دوران همهگیری کرونا از همان روزهای ابتدایی صورت گرفت. مطابق اساسنامه، WHO باید این اطلاعات را هم از منابع دولتی و هم از منابع غیردولتی دریافت کرده و آنها را با هم مقایسه نموده و سپس در پایگاه اطلاعرسانی خود منتشر نماید. آماری که این سازمان منتشر میکند تقریباً با اختلافی اندک برابر است با آماری که وزارت بهداشت کشورها در وبسایت خود منتشر مینمایند.
ارائه توصیههای مختلف و انتشار آنها از وظایف مهم سازمان جهانی بهداشت بود که در دوران همهگیری کرونا از ژانویه ۲۰۲۰ تا به امروز به صورت منظم تدوین و منتشر گردید. این توصیهها شامل لیستی برای گروههای مختلف میشود. از جمله: توصیههایی برای عموم مردم، توصیههایی برای کادر درمانی، توصیههایی برای اجتماعات بزرگ و مسافرتهای داخلی و بینالمللی.
از اقدامات دیگری که سازمان جهانی بهداشت از همان روزهای ابتدایی شروع اپیدمی به آن مبادرت ورزید تدوین و انتشار گزارشهای وضعیت بود. اولین نسخه این گزارشها در ۲۱ ژانویه ۲۰۲ منتشر شد و پس از آن بهطور روزانه این گزارشها ادامه یافت و تاکنون ۱۹۴ گزارش از سوی این سازمان تهیه و منتشر شده است. این گزارشها معمولاً بین ۵ تا ۳۰ صفحه هستند و طرح آن به این صورت است که ابتدا به خبرهای مهم اشاره کرده و از خروجی کمیتهها صحبت میکند سپس آمار جدیدی از موارد قطعی ابتلا به این ویروس و مرگومیر میدهد. همچنین سازمان جهانی بهداشت در این گزارشها نسبت به هرگونه رویدادی که در آینده قرار است در برخی سرزمینها رخ دهد و ممکن است باعث افزایش تعداد مبتلایان و قربانیان گردد و این همهگیری را سرعت بخشد، هشدار داده و توصیههایی را ارائه میکند. بهطور نمونه در گزارش شماره ۱۹۱ درخصوص برگزاری عید قربان در کشورهای اسلامی هشدار میدهد و توصیه میکند که این فستیوالها در مکانهای باز و یا دعوت و تجمع حداقلی مردم و با رعایت فاصلهگذاری فیزیکی و اجتماعی برگزار شود.
برگزاری کنفرانسهای مطبوعاتی و پرسش و پاسخ با خبرنگاران نیز از دیگر اقداماتی بود که سازمان جهانی بهداشت از زمان شروع همهگیری کرونا بهطور منظم صورت داد. این نشستها معمولاً به فاصله هر ۲ یا ۳ روز یکبار برگزار میگردد.
نتیجهگیری
بررسی اساسنامه سازمان جهانی بهداشت و همچنین مقررات وضع شده از سوی این سازمان در سال ۲۰۰۵ نشان میدهد که این دو سند، تعهداتی را بر دوش سازمان و دولتهای عضو در هنگام اپیدمیها و پاندمیها گذاشته است. در راستای اجرایی کردن این سند، سازمان جهانی بهداشت اقدام به تدوین و انتشار توصیهنامهها، گزارشهای وضعیت و تشکیل کمیته وضعیت اضطراری نموده است. البته انتقاداتی نیز به این سازمان وارد شده است اعم از اینکه این سازمان در حوزه قاعدهگذاری و وضع قانون کمی ضعیف عمل کرده است و به عبارتی، از وظیفه استانداردسازی و انجام تحقیقات پیشرفته دور شده و انجام این وظیفه اصلی و مهم را به ارتباطات اجرایی با کشورها تقلیل داده است. همچنین عدم برخورد جدی و مقتدرانه با قصور دولت چین در روزهای ابتدایی کشف این ویروس و در عوض تقدیر و تشکر از مقامات این کشور زمینه اتهاماتی همچون نفوذ چین در این سازمان را فراهم کرد. البته شاید با توجه به نوع خاص ویروس کرونا مثل سرعت بالای شیوع و تلفات ناشی از آن ایجاب میکرد سازمان در ابتدا رویکرد سختگیرانه و با سوءظن نسبت به مقامات این کشور نداشته باشد. همچنین برخی موانع داخلی و خارجی از جمله استفاده از اهرم فشار بودجه میتواند یکی از علل درست عمل نکردن این سازمان در مواقع بحرانها باشد.
امیر فامیل زوار جلالی، پژوهشگر دکترای حقوق بینالملل دانشگاه تهران و عضو کانون وکلای دادگستری استان گیلان