واژه زیست‌فناوری به مفهوم کاربرد علوم‌زیستی و اثر متقابل آنها در فناوری، به‌ویژه فناوریهای نوین به‌کار برده می‌شود.
در واقع زیست‌فناوری از همکاری تنگاتنگ چندین قلمرو علوم و فنون پدید آمده است. به‌طورکلی هرگونه کنش هوشمندانه بشر در آفرینش، بهبود و عرضه فرآورده‌های گوناگون با استفاده از جانداران، به‌ویژه از راه دست‌کاری آنها در سطح مولکولی در حوزه این مهمترین، پاک‌ترین و اقتصادی‌ترین فناوری حاضر یعنی زیست‌فناوری، جای می‌گیرد. از این‌رو نام این دانش در ایران با نام «بیوتکنولوژی» شناخته می‌شود که تقریباً در همه کشورهای جهان با همین نام شناخته می‌شود.
زیست‌فناوری به‌عنوان یکی از علوم و فنون نوین، از مهمترین محورهای توسعه علمی و صنعتی کشورها به شمار می‌آید.
بسیاری از کشورهای جهان، ارتقا در زیست‌فناوری را به‌عنوان یکی از اساسی‌ترین شاخصهای تعیین‌کننده توسعه خود، مورد توجه قرار داده‌اند. پیش‌بینی می‌شود ارزش بازار جهانی زیست‌فناوری تا سال ۲۰۲۵ میلادی به ۷۲۷٫۱ میلیارد دلار آمریکا برسد.
در حال حاضر زیست‌فناوری کاربردهای فراوان و بسیار متنوعی در علوم و فنون شامل صنعتی، پزشکی، داروسازی، محیط‌زیست و کشاورزی پیدا کرده است، به شکلی که می‌توان آن‌را به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین نشانه‌های پیشرفت بشر در قرن حاضر به‌حساب آورد.
در بسیاری از کشورها، زیست‌فناوری به‌عنوان علمی با ظرفیت سودآوری بالا شناخته می‌شود. بنابراین دولت‌ها سرمایه‌گذاری‌های عظیمی را در توسعه این علم و فناوری انجام می‌دهند. جمهوری اسلامی ایران با داشتن تنوع گسترده اقلیمی و جغرافیایی و منابع طبیعی اولیه در خشکی و دریا و الگوی ویژه و بعضاً منحصر به‌فرد ژنتیکی در بسیاری از زمینه‌های انسانی، گیاهی و جانوری، از غنی‌ترین و مناسب‌ترین کشورهای جهان برای دستیابی و توسعه فناوریهای زیستی به شمار می آید.
امروزه شرکتهای دانش‌بنیان موتور محرکه اقتصاد جهان می باشند و فناوری زیستی با ظرفیتهای پیدا و پنهان خود جذابیتهای بیشماری را برای این شرکتها ایجاد نموده است. بارز ترین مثال پیش رو مهار بیماری فراگیر کرونا ازطریق فناوریهای زیستی است که فارغ از نجات جان بیشماری از انسانها سود سرشاری را نصیب شرکتهای سازنده واکسن و داروهای ساخته شده بر پایه زیست فناوری نموده است.
یکی از مهمترین ویژگی‌های فناوریهای زیستی تولید محصولات با قیمت بسیار پایین و ارزش‌افزوده بالا در این صنعت است که به‌واسطه همین ویژگی در شرایط کنونی جهان جایگاه و نقش کلیدی را به خود اختصاص داده است.
فناوریهای زیستی معمولا کمترین انرژی را مصرف و بطور معمول کمترین آسیب را به محیط‌زیست وارد میکنند، حتی در بسیاری از موارد باعث حفظ و ارتقاء شاخصهای محیط‌زیست نیز خواهند شد. مثال شاخص در این خصوص، کاربرد میکروبها در تصفیه فاضلاب و تبدیل آنها به کودهای ارگانیک است.
مطابق پیش‌بینی‌ها تا سال 2050 خشکسالی ها ادامه داشته و با توجه به افزایش تقاضای آب، الزاما بایستی در برنامه مدیریت مصرف به فناوریهای زیستی و روشهای نوین تصفیه فاضلاب و لجن نگاه جدی داشته باشیم تا با ارزش‌افزوده‌ی ناشی از آن، علاوه بر غلبه بر مشکل کم‌آبی تاثیر آن‌را در تولید ناخالص ملی به شکل محسوسی مشاهده نماییم.
اگرچه بیشترین تعداد اختراعات ثبت‌شده در حوزه زیست‌فناوری در کشور به ترتیب به حوزه پزشکی و صنعت اختصاص داشته است اما بازار فناوریهای زیستی در حوزه آب و فاضلاب نیز دارای پتانسیل بسیار بالایی است.
همچنین در راستای تقویت اقتصاد مقاومتی و دانش‌بنیان و کاهش وابستگی به نفت، تمرکز بر تجاری‌سازی و صادرات محصولات مبتنی بر دانش زیست‌فناوری بایستی موردتوجه ویژه قرار گیرد، به‌گونه‌ای که بر اساس نقشه جامع علمی کشور و در افق چشم‌انداز سال ۱۴۰۴ ایران باید به سهم ۳ درصدی از بازار جهانی زیست‌فناوری دست یابد.
کلام آخر اینکه فناوریهای زیستی ظرفیتهای عظیمی دارد که با رویکرد جدید دولت در حمایت از شرکتهای دانش‌بنیان در این حوزه می توان انتظار داشت در آیندهای نه‌چندان دور دستاوردهای مهم آن گره از انواع مشکلات گریبانگیر کشور بگشاید.
نویسنده: عباس اکبرزاده، مدیر مرکز آب و فاضلاب در موسسه تحقیقات آب
