ابوعلی سینا برخاسته از فرهنگ مشترک ایرانی واسلامی

ضمن تبریک روز پزشک به همکاران عزیز برایشان طول عمر با عزت ارزو می‌کنم

زادروز ابوعلی سینا یعنی اول شهریور ماه به عنوان روز پزشک نامگذاری شده و این فرصتی است تا علاقمندان حوزه پزشکی، فلسفه و سلامت گوشه‌هایی از منش، روش و زندگی علمی ابوعلی سینا را مورد بحث و بررسی و کنکاش کاربردی قرار دهند و از این رهگذر در حل مسائل روز (نظام سلامت) هر چند کوچک کمک کنند.

چکیده‌ای از بیوگرافی ابن سینا

ابو علی سینا ملقب به شیخ الرئیس، اول شهریور ماه سال ۳۵۹ هجری شمسی برابر با دوم صفر ۳۷۰ قمری، بیست و دوم اگوست سال ۹۸۰ میلادی در روستای خرمیثن [ خ ُ م َ ث َ](خورشیدمیهن) در نزدیکی بخارا از پدر و مادر ایرانی متولد می‌شود وتا ۲۲ سالگی در بخارا نزد حکومت سامانیان روزگار می‌گذراند. در ده سالگی آموزش‌های پایه‌ای، از جمله فراگیری قرآن و ادبیات را به پایان رسانده و در ۱۶ سالگی در پزشکی به جایگاه والایی می‌سد، در همین سال نوح بن منصور سامانی را درمان می‌کند و به کتابخانه‌ی بزرگ بخارا راه می‌یابد. با فوت پدر و سقوط فرمانروایی سامانیان در بخارا، ابوعلی سینای ۲۲ ساله بخارا را به مقصد شهر گرگانج (شهری در ازبکستان امروزی، مرکز استان خوارزم و در نزدیکی مرز ترکمنستان) مقر حکومت خوارزمشاهیان ترک کرده و به مدت یازده سال در انجا اقامت می‌گزیند، در نهایت در سال ۳۹۱ شمسی به علت نپذیرفتن دعوت سلطان محمود غزنوی، گرگانج را به صورت فرار ترک گفته و راهی گرگان می‌شود، از این تاریخ بوعلی همیشه در ترس از غزنویان می‌زیست. در این شهرنوشتن کتاب قانون را شروع می‌کند. بوعلی سپس به گرگان و بعد از ان به ری رفته و مورد استقبال حکومت ال بویه قرار می‌گیرد، ابوعلی سینا که اکنون حدودا ۳۵ ساله است به همدان و دربار شمس الدوله دیلمی می‌رسد و سال بعد به مقام وزارت او نایل می‌گردد. او به مدت تقریبا ۹ سال نزد شمس الدوله می‌ماند و این یکی از دوره‌های مهم زندگی ابو علی سینا است در همین سال است که نگارش کتاب فلسفی شفا را آغاز می‌کند (اتمام این کتاب ۱۲ سال طول کشید). با تغییرات سیاسی، بو علی از همدان فرارا به اصفهان رفته و مورد توجه شدید علائالدوله از دودمان ال کاکویه قرار می‌گیرد وبه مدت تقریبا ۱۵ سال در ارامش نسبی به فعالیت علمی می‌پردازد. کتاب فارسی دانشنامه علایی و رگ شناسی را در اصفهان می‌نویسد. سر انجام این نابغه بزرگ ایرانی با بجا گذاشتن میراثی گرانبها برای جامعه ایرانی، اسلامی و جهانی از جمله نزدیک به ۱۳۰ تا ۲۳۰ تالیف در زمینه‌های گوناگون علمی، در سن حدودا ۵۷ سالگی، درسال ۴۱۵ شمسی برابر با ۴۲۸ قمری، ۱۰۳۶ میلادی در روز ۸ تیر ماه. برابر با ۶ رمضان، ۲۹ ژوئن. در همدان جان به جان افرین تسلیم می‌کند. ابو علی سینا به حق محصول مشترک ایرانی- اسلامی است. روحش شاد.

بزرگی جایگاه، شان علمی، (جغرافیای سیاسی زمان ابوعلی سینا) و شهرت جهانی او به عنوان اویسینا در علم پزشکی بگونه ایست که مسائل و موضوع‌های فراوانی پیرامون او مطرح شده و یا میتوان مطرح کرد. این عناوین برای بحث بیشتر به دوستان و علاقمندان ابو علی سینا پیشنهاد می‌شود تا در صورت صلاحدید مورد بحث وبررسی علمی، پژوهشی و کاربردی قرار دهند. در این جا یکی از این عنوان‌ها تحت عنوان (چهره واقعی ابو علی سینا) را مورد بحث قرار می‌دهیم.

عناوین پیشنهادی عبارتند از:

۱- بیوگرافی ابن سینا
بیوگرافی‌های متعدد و گوناگونی با قلم‌ها ونظر‌های گوناگون از ابوعلی سینا در دسترس می‌باشد، ولی جای خالی یک بیوگرافی مختصر، ساده، مفید و صحیح متناسب با حوصله و تخصص خواننده امروزی حس میشود.

۲- ابوعلی سنیا و اخلاق پزشکی
اخلاق پزشکی یکی از مسائل مبتلا به پزشکی امروز ایران وجهان می‌باشد و مصداق‌های زیادی از کاستی‌های اخلاق پزشکی در جامعه ایرانی دیده میشود. ابوعلی سینا گرچه خود کتابی تحت عنوان اخلاق پزشکی ندارد، ولی سیره و روش او در پزشکی یادآور اخلاق پزشکی بوده و میتواند یک الگوی عملی اخلاق پزشکی را ارائه دهد.

۳- ابوعلی سینا و تعریف علم پزشکی
ابوعلی سینا با نبوغ سرشار خود در هزارسال پیش تعریفی از طب را ارایه می‌دهد که واقعاً هم در محتوی و هم در ایجاز جای شگفتی دارد. او میگوید:
" گویم طب دانشی است برای حفظ سلامتی و، چون میرود جلب آن ".
معنی و مفهوم کلی این تعریف این است که پزشکی در درجه اول باید به پیشگیری از بیماری‌ها بپردازد و این همان مطلبی است که سازمان بهداشت جهانی در تعریف خود از سلامتی ارائه میدهد. تبیین این موضوع جای کار و پژوهش دارد.

۴- ابوعلی سینا محصول مشترک فرهنگ ایرانی – اسلامی
ابوعلی سینا در یک فرهنگ ایرانی و در بستری از مفاهیم اسلامی رشد و نمو کرده است. پرداختن به این مسئله و توجه به گوشه‌های ظریف ان برای ارایه یک الگو حائز اهمیت است.

۵- ابوعلی سینا و پزشکی جدید
این یک مطلب مهم و ثابت شده است که کتب طبی قدیم و از همه مهمترکتاب قانون در طب ابن سینا پایه و اساس طرح ریزی پزشکی جدیده بوده اند. بحث و بررسی پیرامون این موضوع جایگاه ویژه‌ای خواهد داشت.

۶ - ابو علی سینا و نهضت ترجمه
همانطور که می‌دانیم اکثر تالیفات ابن سینا به علت شرایط فرهنگی زمان او به زبان عربی است. گفته می‌شود ابن سینا دارای نزدیک به ۱۳۰ تا ۲۳۰ تالیف در زمینه‌های گوناگون علمی است که اندکی از ان‌ها به زبان فارسی نگارش یافته و تعدادی اندک‌تر به زبان فارسی ترجمه شده است. احترام به ابو علی سینا و احترام به علم، می‌طلبد که نهضتی برای ترجمه اثار او به زبان فارسی بوجود اید. نهضت ترجمه در زمان مامون عباسی با مدیریت حنین بن اسحاق الگوی تاریخی مناسبی است.

۷ - ابوعلی سینا و سبک زندگی
ابوعلی سینا در یک فرهنگ ایرانی- اسلامی سبکی از زندگی ایرانی اسلامی را ارائه می‌دهد که با وجود آشفتگی جغرافیای سیاسی زمان خود، عمر کوتاه، تحت تعقیب و فرار بودن، توانست خود را به عنوان یک دانشمند برجسته ماندگار کند. این سبک زندگی و عوامل موثر در ان قطعاً قابل بررسی و اموزنده خواهد بود.

۸- ابوعلی سینا و چپاول فرهنگی
در سال‌های اخیر متاسفانه یک چپاول فرهنگی در جهان رایج شده مخصوصاً در تفکر‌های بی ریشه‌ای نظیر پان عربیسم وپان ترکیسم که برای تحکیم ریشه‌های سطحی خود سعی در مصادره دانشمندان بزرگ گذشته را به نفع ملیت خود دارند. هر چند انسان‌های بزرگ متعلق به همه جهان هستند، ولی انگاه که پای غارت فرهنگی در میان است باید جلو غارتگری را با استدلال گرفت.

۹- ابوعلی سینا و خرافه‌های پزشکی
بی شک در کتاب قانون در طب، درمان‌ها و مسائلی مطرح میشوند که شاید از زاویه طب جدید خرافه محسوب شوند. ضروریست در چارچوب یک سری مطالعات تجربی شاهد دار درمان‌هایی که ابوعلی سینا خود میگوید که مجرب من است (یعنی خود تجربه کرده ام) را در بوته آزمایش و تحقیق‌های استاندارد قراردهیم این واقعا یکی از وظیفه‌های جدی و ضروری ما نسبت به ابوعلی سینا و پزشکی سنتی می‌باشد.

۱۰- ابوعلی سینا و منتقدان
پرواضح است که در همه زمان‌ها، همه مکان‌ها و در همه فرهنگ‌ها افراد برجسته و مشهور مورد انتقاد و گاهی انتقاد‌های بی پایه وا ساس قرار می‌گیرند. ابوعلی سینا به شدت مورد این بی مهری‌ها بوده است. او در جایی در پاسخ به افرادی که او ر ا متهم به کفر ورزی می‌کردند چنین می‌گوید:
کفر چومنی گزاف و آسان نبود محکم‌تر از ایمان من ایمان نبودا
در دهر چومن یکی وآن هم کافر پس در همه دهر یک مسلمان نبود
پرداختن به موضوعایی نظیر این، تحمل ما را در مقابل منتقدان افزایش میدهد.

۱۱- ابوعلی سینا و چهره واقعی او
این عنوان را مورد بحث بیشتر قرار می‌دهیم.

چهره واقعی ابوعلی سینا چگونه بوده است؟ ما در منابع گوناگون تصویر‌های مختلفی از ابو علی سینا با چهره‌های اوزبکی، مغولی، عربی و ... می‌بینیم. کدام یک واقعی‌تر هستند؟ ایا اصلا این موضوع که چهره ابو علی سینا چگونه بوده است اهمیتی دارد؟ این موضوع را تحت عنوانی بنام چهره ابوعلی سینا و گل گلاب ادامه می‌دهیم.

چهره ابوعلی سینا و گل گلاب

در نگاه اول شاید ازاین موضوع برداشت طنزآمیز داشته باشیم. اما در واقع مسئله بسیار جدی است و از قضا من همین موضوع را برای نوشتن بیشتر انتخاب کرده ام.

شاید بخاطر ادب و احترام بهتر می بود که بجای تیتر جهره ابوعلی سینا و گل گلاب می‌نوشتیم:
جهره ابوعلی سینا و استاد دکتر حسین گل گلاب و شما این را بر من ببخشید چراکه بخاطر ایجاز و ایما این تیتر کوتاه را انتخاب کردم. (استاد دکتر حسین گل گلاب (۱۳۶۳-۱۲۷۶ استاد دانشکده پزشکی تهران – گیاه شناس، ادیب و نویسنده، موسیقی دان و سراینده سرود مشهور‌ای ایران،‌ای مرز پرگهر.)

چندی پیش در کتابخانه شخصی یکی از دوستان نویسنده (روانش شاد)، سالنامه دنیا مربوط به سال ۱۳۳۷ هجری شمسی را ورق می‌زدم. مقاله‌ای از دکتر حسین گل گلاب، استاد دانشگاه تهران تحت عنوان «جمجمه ابن‌سینا و تصویر حقیقی او» نظرم را جلب نمود مخصوصاً وقتی که عکس جمجمه واقعی ابوعلی‌سینا را از رخ و نیمرخ دیدم، به طوری که باورم نمی‌شد این جمجمه مردی باشد که جهان پزشکی را در زمان خود دگرگون کرد و راهگشای طب جدید امروز شد و پیش خود گفتم بوعلی اگر تو هم بوعلی شوی عاقبت جسم‌ات چنین است.

بسی افسوس خوردم بر عمر رفته و کار‌های نکرده، اما از آنجا که دوست داشتم این خوشحالی زایدالوصف را با همکاران پزشک و سایر مردم شریک شوم تصمیم بر این گرفتم که خود مطلبی نگویم و به احترام دکتر حسین گل گلاب استاد فقید دانشکده پزشکی دانشگاه تهران فقط چکیده‌ای از مقاله ایشان را بازگو کنم. زنده یاد استاد حسین گل گلاب در این مقاله می‌نویسد:

«در سال ۱۳۳۶ که بنا به دعوت دانشگاه مسکو به اتحاد جماهیر شوروی مسافرت کردم، ضمن بازدید از بعضی از شهر‌های شوروی، سفری به جمهوری ازبکستان و پایتخت آن تاشکند نمودیم و در این شهر بود که اطلاع یافتیم تصویر حقیقی ابن‌سینا حکیم و دانشمند نامی روی کاغذ رسم شده و ترسیم آن از روی به دست آمدن عکس حقیقی جمجمه ابوعلی بود که هنگام ساختمان جدید آرامگاه حکیم در همدان احتیاج به نبش قبر پیدا کردند و در موقع برداشتن لحد به تقاضای سعید نفیسی، عکس‌هایی از جمجمه حکیم فقید برداشته شد که کپی آن در اختیار دانشمندان شوروی قرارگرفت. موقع بازدید از انستیتوی خاورشناسی ازبکستان شوروی عکس‌های جمجمه ابن‌سینا و تصویری که از روی جمجمه به وسیله نقاش و مجسمه‌ساز معروف روس، گراسیموف رسم شده در اختیار ما قرار گرفت و نیز در پیرامون جمجمه حکیم و جریان تهیه تصویر ابن‌سینا اطلاعاتی داده شد. این اطلاعات نظریات تحقیقی دانشمندان و خاورشناسان معروف روس بود. چون اطلاعات مزبور و همچنین عکس‌های جمجمه ابن‌سینا و تصویر حقیقی او برای هم‌وطنان ایرانی ما کاملاً جالب بود و تاکنون اطلاعاتی هم در این مورد نداشتند، لازم دانسته شد نظریات دانشمندان و مستشرقین شوروی و نیز مقاله جالب گراسیموف، مجسمه‌ساز مشهور روس با عکس‌های جمجمه و تصویر حکیم در سالنامه دنیا چاپ شود تا مورد استفاده علاقه‌مندان واقع شود.»
این خلاصه‌ای بود از مقاله استاد.

البته باید یاداور شد که گراسیموف در پایان کار تحقیقی خود و استفاده از تصویر‌های جمجمه ابو علی سینا با یک برداشت تاریخی نا صحیح (به عمد یا به سهو) چهره‌ای اوزبکی از ابن سینا بدست می‌دهد؛ که در واقعی بودن ان محل تردید جدی وجود دارد. او در مطالعه تطبیقی خود جمجمه ابو علی سینا را بااین فرض که اهل بخارا بوده با جمجمه افراد فعلی ساکن بخارا که اوزبک هستند مورد مقایسه قرار داده غافل از اینکه در قرن چهارم هجری ساکنین بخارا از نژاد ایرانی و تاجیکی بوده و در ان زمان اوزبک‌ها در بخارا سکونت نداشته و اصولا کشور اوزبکستان با جمعیت اوزبکی در قرن دهم هجری تشکیل شده است.

البته هر چند دانشمندان و مفاخر بزرگ حهانی متعلق به همه بشریت و همه جوامع انسانی هستند. ولی حفظ و نگهداری میراث و هویت ملی انان بر عهده ملت و کشوری است که ان دانشمند از ان دیاربر خاسته و در ان فرهنگ رشد کرده و این به لحاظ میراث ملی، پاسداشت وجه نیاکان، الگو سازی تاریخی و تقویت روحیه ملی از اهمیت ویژه و خاصی برخوردار می‌باشد. در سال‌های اخیر بعضی جریانات سیاسی وپاره‌ای از کشور‌ها سعی در تحریف و ربودن هویت ملی دانشمندان بزرگ ایرانی را دارند و ابو علی سینا پزشک و فیلسوف نامدار ایرانی بیشتر از همه در معرض این چپاول فرهنگی قرار گرفته است. مغرضان به بهانه‌های واهی از جمله ترسیم چهره ایشان به شکل دلخواه خود سعی در تحریف هویت ملی این دانشمند بزرگ ایرانی دارند. به دلایل فوق ضروریست در چارچوب یک طرح پژوهشی بزرگ و ملی و با استنادات اناتومیک، تاریخی و قوم شناسی چهره واقعی یا نزدیک به واقعی از ابو علی سینا ترسیم و به جهانیان معرفی شود.

نتیجه گیری اینکه: اگرگراسیموف، مجسمه‌ساز روس در سال ۱۹۵۲ میلادی با تکنولوژی ضعیف آن زمان توانست چهره‌ای از ابوعلی سینا را هر جند به دلخواه خود ارایه دهد

آیا ما نمی‌توانیم در سال ۲۰۲۲ میلادی با توجه به تکنولوژی‌های جدید و بهره مندی از اساتید مجسمه‌سازی، نقاشی، گرافیک، آناتومی، رادیولوژی، کامپیوتر و تاریخ، در نهایت امانتداری این کار بزرگ یعنی بازسازی چهره واقعی یا نزدیک به واقعی شیخ‌الرییس ابوعلی‌سینا را وجه همت خود قرار دهیم؟

در پایان این دلنوشته را تقدیم می‌کنم به روان پاک شهدای بنام و گمنام جبهه جنگ با ویروس کرونا. پایان شهریور ۱۴۰۱

* متخصص پزشکی اجتماعی
دانشیار دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی