به گزارش تابناک به نقل از برنا، تبریز را همه به عنوان شهر اولین‌ها می‌شناسند، از اولین چاپخانه و آتش نشانی و بلدیه تا نخستین قطار شهری (تراموا) و هتل و رستوران مدرن، اما به تمام این اولین‌ها باید نخستین و بزرگترین دانشگاه جهان را هم اضافه کرد.
«ربع رشیدی»، مجموعه وقفی ابواب البری است که در دوره غازان خان ایلخانی از سوی وزیر مدبر او یعنی خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی ساخته شد. این مجموعه عظیم شهری که طول شرقی – غربی آن حدود ۱.۵ کیلومتر بود، در شمال شرق پایتخت آن زمان ایران یعنی تبریز ساخته شد.
بزرگترین دانشگاه جهان در ایران
این مجموعه به عنوان یک شهرک دانشگاهی در آن دوره فعال بوده و بنا بر آنچه که در وقف نامه قید شده، شهری کوچک ولی پیشرفته و تخصصی بوده که در آن ۳۰ هزار خانه و ۲۴ کاروانسرا که شامل کتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، حمام، مهمانسرا، بیمارستان، مدارس عالی و کارگاه‌های صنعتی وجود داشت، به طوری که این مرکز عظیم دانشگاهی در دوران اوج حیات خود، مورد مراجعه مستقیم و استفاده دانشمندان معروف جهان و پزشکان و محققان یونان، روم، مصر، چین و دیگر ممالک آن روز آسیا و اروپایی قرار می‌گرفت.
متأسفانه این گنیجنه عظیم در دوره پادشاهان بعدی و در اثر حمله عثمانی‌ها تخریب شده و آنچه به جا مانده، تاریخی است که در زیر خاک مدفون است، یکی از بنا‌های قابل مشاهده در این محوطه برج توپخانه است که در دوره صفوی، اما با استفاده از مصالح دوره ایلخانی از جمله چند هزار قطعه سنگ صندوقه‌ای قبر‌های گورستان سرخاب ساخته شده است.
زندگی روی یک اثر تاریخی
محمد رحمت پور، مدیر پایگاه ربع رشیدی و مسئول ثبت آثار استان آذربایجان شرقی درباره این محوطه به خبرنگاران گفت: هرچه امروز روی خاک می‌بینید مربوط به دوره ایلخانی نیست، بلکه مربوط به دوره صفویه، قاجار و پهلوی است و متأسفانه مردم هم در دوره پیش و پس از انقلاب بدون آنکه بدانند، در خانه‌هایی ساکن شدند که روی یک اثر تاریخی بنا شده بود.
وی افزود: بعد از اینکه مشخص شد اینجا ربع رشیدی است، اداره کل میراث آذربایجان شرقی املاک را خریداری کرد تا فرآیند حفاظت را انجام دهد، در حفاری‌هایی که با مشارکت باستان شناسان آلمانی؛ دانشگاه هنر و پژوهشکده باستان شناسی انجام دادیم آثاری از دوره صفویه کشف شد که خیلی از آنها را مرمت و حفاظت کردیم.
برای ادامه کاوش‌ها نیاز به اعتبار داریم
مدیر پایگاه ربع رشیدی در پاسخ به این سوال که این محوطه چند دوره کاوش شده، گفت: اینجا یک دوره در اوایل انقلاب توسط خانم کریمی تعیین عرصه و حریم شد، بعد از آن درگیر جنگ تحمیلی شدیم تا اینکه در سال ۹۵ تفاهم نامه چند جانبه‌ای با دانشکده باستان شناسی و دانشگاه هنر صورت گرفت و به سرپرستی بهرام آجرلو ۵ دوره کاوش انجام شد، بعد از آن کرونا ادامه کار را متوقف کرد تا اینکه امسال تصمیم گرفتیم مجدد کاوش‌ها را آغاز کنیم، اما باید تأمین اعتبار صورت گیرد.
مسئول ثبت آثار استان آذربایجان شرقی با بیان اینکه در برنامه ما اولویت تملک ۱۳ هکتار عرصه بوده، گفت: ۵-۶ درصد از تملک‌ها باقی مانده و بعد از آن حریم را مشخص می‌کنیم، ما خیلی از ساخت و ساز‌های داخل عرصه را متوقف کردیم.
در مصر و ترکیه هم موقوفات داریم
وی درباره پرونده ثبت جهانی ربع رشیدی گفت: با توجه به اینکه ایران هر ساله در یونسکو تنها یک سهمیه برای ثبت جهانی دارد؛ شاید ۴۰ سال باید منتظر بمانیم تا این اثر در فهرست یونسکو ثبت شود، به همین جهت کشور‌های جهان اسلام برای آثار در معرض خطر یا در صف ثبت جهانی برنامه‌ای تدوین کردند تا آنها در لیست آثار ثبت جهانی آیسسکو معرفی شوند، سال گذشته پیشنهاد ثبت پرونده در آیسسکو که یکی از زیرشاخه‌های یونسکو به شمار می‌رود، مطرح شد.
رحمت پور گفت: طبق وقف نامه، ما موقوفاتی در ترکیه، مصر و خیلی کشور‌های دیگر داریم که اوقاف پیگیر آنهاست تا برای ربع رشیدی هزینه شود، این میراث عظیم امروز زیر خاک است و ما یک سری اطلاعات حداقلی از آنچه در دل خاک جا خوش کرده داریم که آن هم حاصل انجام کار‌های ژئوفیزیک از سوی هیأت آلمانی است.
تهیه پرونده ثبت جهانی ربع رشیدی
این در حالی است که احمد حمزه زاده، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در گفتگو با خبرنگار میراث فرهنگی برنا درباره این اثر جهانی گفت: ربع رشیدی در سال ۵۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و عرصه و حریم این اثر تاریخی در ۲۳ مردادماه سال ۷۸ از سوی اداره کل ثبت آثار کشور ثبت شده است.
وی با بیان اینکه وقف نامه ربع رشیدی در سال ۱۳۸۶ در برنامه حافظه جهانی به ثبت رسیده، گفت: از جمله اقدامات انجام شده در این محوطه می‌توان به اجرای ۵ فصل کاوش، تملک اراضی داخل عرصه، حصارکشی و نماکاری حصار قلعه مشترک مابین شهرداری تبریز و اداره کل میراث فرهنگی، ساماندهی داخل مجموعه شامل ساخت انبار مصالح و احداث ساختمان چوبی برای استقرار اعضای هیأت کاوش، احداث دیوار حائل جهت ایجاد نمایشگاه صنایع دستی، حفاظت‌های اولیه و سالانه از محل ترانشه‌ها، نصب تابلو‌های راهنما در کل مسیر، ایجاد مسیر چوبی وانعقاد تفاهم نامه مشترک اداره کل و دانشگاه هنر اسلامی تبریز اشاره کرد.
حمزه زاده از تهیه پرونده ثبت جهانی ربع رشیدی خبر داد و گفت: راه اندازی سایت موزه و پارک باستان شناسی، اتمام مسیر‌های گردشگری اجرا شده با چوب، راه اندازی مرکز مطالعات سفال، کاشی و آهک، بازنگری عرصه و حریم، اتمام تملک عرصه، ادامه کاوش‌های باستان شناختی، احیای یافته‌های حاصل از کاوش، تجهیز فیزیکی پایگاه، تامین نیروی انسانی متخصص، اجرای سیستم حفاظت الکترونیکی و اجرای سیستم نورپردازی از جمله برنامه‌هایی است که برای ربع رشیدی در دستور کار داریم.
