«زبان حال» و «زبان قال» چیست؟

رُوِيَ عَنْ عليٍّ عليه السّلام قال:
مَنْ لَمْ يَعْتَبِرْ بِغِيَرِ الدُّنْيَا وَ صُرُوفِهَا لَمْ تَنْجَعْ فِيهِ الْمَوَاعِظُ.

ترجمه حدیث: روايت از اميرالمؤمنين علی(عليه السّلام) منقول است كه فرمودند: اگر كسي از تغييرات و حال به حال شدن امور دنيايي پند و عبرت نگيرد، ‌موعظه‏ها و نصيحتهاي (زباني) در او اثري نمي‏گذارد.

شرح حدیث: اين روايت از نظر معاني بسيار قوي و پربار است. مقدمتاً عرض می‏کنم که انسان از نظر دروني به گونه‏اي است كه دو دريچه براي ورود ادراكات و دريافت‏هاي بيروني دارد. يكي چشم (دیداری) و ديگري گوش (شنیداری). بعضی چيزها را انسان به‏طور معمول مي‏بيند و برخی چيزها را مي‏شنود. دریافت‏های انسان از طریق دیداری «زبان حال» است و دریافت‏های او از طریق شنیداری «زبان قال» (گفتار) است. تو اين دو دريچه را برای دریافت‏هایت نسبت به بيرون داری؛ هم مي‏بينی و هم مي‏شنوی. امّا بحث در ‌اثرگذاري اين دو است.

شبهه‏اي نيست که قوّه باصره يا بينايي، اثرش بر انسان از قوّه شنوايي بيشتر است. اگر جنبه ديداري‏ات روي تو اثر نگذارد، ‌بدان كه جنبه شنيداری هم روي تو اثری نمي‏گذارد. اگر كسي تغيير دنيا و حالي به حالي شدن آن را ببيند و پند نگيرد، ‌يعني از اين «زبان حال» ‌عبرت نگيرد، این را بدانید که زبان قال در او هيچ اثري نخواهد گذاشت. زبان حال دنیا این است که اين دنیا جايي نيست كه انسان بتواند همواره به‌ آنچه دلش مي‏خواهد برسد. دنيا همه¬اش پستي و بلندي است. بي‏خود زحمت نكش! به آن نمي‏رسي! چه مال، چه ‌رياست و حتي در بُعد جسمي‏اش.
يك روز فردي را مي‏بيني كه داراي مال و مقام و... است، ‌اما روز ديگر هم‏او را مي‏بيني كه زبون و ذليل شده است. يك روز در اوج عزت است و يك روز در حضيض ذلت! اين‏ها را با چشم‏هايت ببين! اگر بنا شود از آنچه که با چشمت مي‏بيني و از اين دريچه در درون تو وارد مي‏شود پند نگيري، بدان که زبان قال هم در تو هيچ اثري نخواهد گذاشت. تمام بيست و چهار هزار پيغمبر هم بيايند به گوشت بخوانند، هيچ فايده‏اي ندارد. يك گوش مي¬شود در، يك گوش مي¬شود دروازه! البته من يك چيز ديگر مي‏گويم و آن اینکه چنین آدمی اصلاً‌ گوشش در ندارد! چون حواسش جاي ديگر است. در همان خيالات خودش بازي مي‏كند. خدا كند یک گوشش در باشد و بيايد داخل، شايد اثری بگذارد و برود! اینکه از یک طرف بیاید و از آن طرف بيرون رود بهتر است از اینکه اصلاً گوشش دری نداشته باشد!

این روایت جمله كوتاهی است، اما خيلي حرف در آن است. «مَنْ لَمْ يَعْتَبِرْ بِغِيَرِ الدُّنْيَا وَ صُرُوفِهَا لَمْ تَنْجَعْ فِيهِ الْمَوَاعِظُ». اگر كسي از اين تغييرات دنيايي و حالي به حالي شدن‏هاي دنیا عبرت نگيرد و ‌پند نياموزد، پندهاي زباني هيچ اثری در او ندارد. وقتي زبان حال در او اثر نمي‏كند، ‌زبان قال هيچ اثری بر او ندارد. انسان نبايد با اين امور دنيايي غافلانه برخورد كند؛ بلکه بايد فكر كند و پند بگيرد. واقعاً‌ هم اين‏گونه است. در همه امور هم این عبرت‏ها هست. در امور كسب و کار، زندگی، معاشرت و به طور کلّی در همه چیز پند و موعظه و عبرت نهفته است. بايد از رويدادها و تغييرات و پستي‏بلندي‏هاي دنيا عبرت گرفت. چيزهايي را كه با چشم مي‏بيني، اگر در درونت به تو پند ندهد، هرچه پند و اندرز به گوش تو بخوانند، ‌اثر نخواهد كرد.

منبع: دفتر اطلاع رسانی آیت الله حاج آقا مجتبی تهرانی