ميدان كهنه، سبزه ميدان، ميدان عتيق، ميدان مسجد جمعه، ميدان دستفروش ها، ميدان كهنه فروش ها، هزار اسم داشته اين ميدان، ولي حالاكه بولدوزرها، همه جايش را صاف كرده اند و شهرداري اصفهان كارگاه بزرگ ساختماني اش را اينجا علم كرده، اسمش ديگر هر چه باشد، چه فرقي مي كند. اينجا قلب اصفهان قديم است، ميداني كه يك سويش به بازار قديم اصفهان مي رسد، طرف ديگرش را منار هارونيه گرفته و در چند متري اش، تازه ترين بناي ثبت شده جهاني ايران قرار دارد، مسجدي با ديوارها و گنبد خشتي: مسجد جامع عتيق اصفهان. اگر اصفهان را بلد نباشيد، از گذرگاه زيرزميني اين ميدان كه بيرون مي آييد، ديگر نمي توانيد به خودروي خود نزديك مسجد جامع برگرديد، چون تمام گذرگاه ها مسدود است.
تنها گذرگاهي كه از خيابان عبدالرزاق باز شده، به وسط ميدان عتيق مي رسد كه حالاكارگاه ساختماني عظيمي شده تا عظمت پروژه هاي تجاري شهرداري را به رخ بينندگان بكشد. در ميان تل عظيمي از آهن و ميلگرد، دستگاه هاي حفار، آجر و سيمان و گچ، لهجه هاي غيرايراني، فراوان به گوش مي رسد. لهجه هايي از آن سوي مرزها، ولايات بدخشان، قندهار، كابل و بلخ، زيرا اين محله، به عنوان يكي از مناطق ارزان قيمت اصفهان اسم دركرده و به نظر مي رسد تعداد مهاجران غيرايراني در كوچه و پس كوچه هاي تنگ و تاريك ميدان عتيق، از ايراني ها بيشتر باشد. هر چه كه هست، در ميان همين سمفوني در هم جوش آهن و آجر و خشت، هنوز رسم قديم «ميدان كهنه» جاري است. فروش اسباب و وسايلي كه سال ها از نخستين استفاده اش مي گذرد و حالاتبديل شده به بساط فقيرانه يي در ميان خاك به جا مانده از ميدان عتيق.
در شلوغي اطراف بساط دستفروشان كهنه فروش، مردمي گردش مي كنند كه هنوز نمي دانند بناي آجري آن سوي ميدان، مسجد عتيق اصفهان، به تازگي به ثبت جهاني يونسكو رسيده و قرار است آبروي تاريخي و ملي ايران قلمداد شود. به همين دليل است وقتي سراغ حمام تازه خراب شده را از آنها مي گيريم، مي پرسند كدام حمام؟ همان حمام قديمي، همان كه در حريم مسجد جامع بود و حالابولدوزرها، فقط يك ديوار نصفه و نيمه از آن به جا گذاشته اند. پيرمردي كه مخاطب من است، لهجه يي غريب دارد، اصفهاني نيست. آنقدر هم واضح نيست كه بتوان گفت افغان است. مخلوطي از لهجه فارسي پشتو و گويش بختياري ها را دارد. مي گويد: «حمام قديمي آن طرف بازار است، نزديك مسجد.»مي گويم: «حمام شيخ بهايي را نمي گويم. آنكه سال هاست درش را بسته اند و نوشته اند كارگاه مرمت ميراث فرهنگي شده، ولي كسي چه خبر دارد از پشت اين ديوارها؟ حمام قاجاري را مي گويم.»سري تكان مي دهد و به ريش سفيدش دست مي كشد، لابد يعني نمي دانم. كاسب ديگري كه در ميان خاك ها و تيرآهن هاي كج و كوله، بساط بادمجان و گوجه علم كرده، درجوابم مي گويد: «همين پشت يه حموم بود كه اون هفته خرابش كردن.»
با دستمالي كه روي شانه انداخته، گرد و خاك را از روي بادمجان ها مي زند: «حالاچرا مي خواين از خرابه ها عكس بگيرين؟»نمي دانم. جوابي ندارم. قرار است از ديدني هاي مسجد جامع عكس بگيريم. از تاريخ مجسم معماري در اين سرزمين، از كاشي هاي لاجورد و مقرنس و طاق چشمه هاي اين بناي عظيم، ولي وقتي در مقابل ويرانه هاي حمام قديمي قاجاري مي ايستم، از يادم مي رود انگار اينجا، حريم همان مسجد جامع است كه به گفته كارشناسان يونسكو «با عظمت خاموش و جدي و اسرارآميزش يكي از زيباترين آثار معماري جهان» شمرده مي شود. حريم، محدوده يي است از هر بنا و اگر قرار است اين بنا، بشود تابلوي آبروي فرهنگي و تاريخي يك ملت، پس چگونه مي توان پذيرفت اين طور راحت، اسير تيغه هاي بولدوزر شود. بولدوزرها، هنوز هم در سمت غربي و جنوبي ميدان، مي غرند. هنوز هم مي توان ماشين آلات عظيم ساختماني را در آن قسمت ديد كه انگار قصد كرده اند منار بلند هارونيه و مقبره امامزاده يي كه در جوار آن خفته را يكجا ببلعند.
مي گويند مقبره هارون ولايت يكي از قديمي ترين بناهاي مذهبي دوره صفوي است كه كتيبه سر در آن، سال ساخت بنا را 918 هجري قمري در زمان شاه اسماعيل اول صفوي ثبت كرده. اين مقبره متعلق به هارون بن علي يكي از اولاد حضرت امام حسن(ع) است. ساختماني كه در نوع خود، يك بناي كامل ميراثي است كه حريم خود را دارد. ولي حريم مسجد جامع عتيق، در آن سوي ميدان، بدرقمي از چنگال بولدوزرها، زخم خورده. از حريم اين مسجد در ميانه هاي ميدان عتيق، اكنون تنها كپه هاي خاكروبه و نخاله هاي ساختماني به جا مانده. بازار قديم ميوه فروش ها، بازار قديمي پرنده فروش ها، يكي، دو كارگاه رنگرزي سنتي كه سال ها پيش به آن سرزده بودم. در يكي از اين كارگاه هاي قديمي، حاج رضا پهلوان نژاد كار مي كرد. چهار سال پيش مي گفت 64 سال دارد و 55 سال در كار رنگرزي بود. يادم هست كارگاه او پشت ميدان عتيق اصفهان (سبزه ميدان) بود. حالابا ويراني و نوسازي اين ميدان، كارگاه حاج رضا هم تبديل به خاطره شده و قرار است پاساژ شهرداري شود.
حالا فقط خاطره مانده، مانند حمام ويرانه و خانه قاجاري كه آجرها و نظامي هايش، اين طرف و آن طرف ريخته و قرار است بار كاميون ها شود و برود از اين محدوده بيرون، چون جاي پاساژهاي شهرداري را تنگ مي كند. عكسي مي گيرم. باز هم خود را در ميان سيل جمعيتي كه بالاي بساط كهنه فروش ها ايستاده اند و چانه مي زنند، مي بينم تا مي رسم به ورودي بازار سرپوشيده يي كه به مسجد جامع مي رسد. بازار پر شده از اجناس ارزان قيمت و بي كيفيت چيني، ولي به گفته محلي ها، ارزان ترين بازار اصفهان است كه در آن از شير مرغ تا جان آدميزاد را مي توان خريد و فروخت. دستفروش هاي افغان، جابه جا، بازار را پر كرده اند و متاع خود را فرياد مي كنند.
از اينجا تا ورودي اصلي مسجد جامع، يكي، دو مجموعه تاريخي ديگر نيز وجود دارد، مدرسه يي براي بانوان جوياي علوم ديني، مسجدي تاريخي را ورودي بي نظيري از يادگارهاي ادوار مختلف، از صفويه گرفته تا پهلوي، دكان «برياني» وسط بازار با قدمتي بيش از صد سال و هزار بناي ديده و ناديده ديگر، گردشگران را به خود مي خواند. در اين بين، بخشي از بازار را حصار كشيده اند و مرمت مي كنند. بخشي از سقف گنبددار بازار را هم داربست زده اند و تابلوي «كارگران مشغول كارند» را مي توان ديد. كارگران، همه جاي اين ميدان مشغول كارند، گاهي مي سازند، گاهي خراب مي كنند تا دوباره بسازند.
كدام اين كارگران مي دانند اين خشت ها، چند قرن پيش، با سرانگشت كدام معمار هنرمندي، روي يكديگر تراز شده تا امروز بشود تابلويي از ماندگاري معماري و هنر ايراني در اين گوشه از فلات سربلند؟ نمي دانم، شايد آن راننده بولدوزري كه پدال گاز را فشار مي داده تا ديوارهاي بناهاي تاريخي حريم ميدان را در هم بريزد، يا مديري كه كاغذ دستور اين ويراني را امضا مي كرده نيز نمي دانسته. حالاديگر هيچ كس نمي داند. به سال هاي آينده فكر مي كنم كه در پاساژهاي ميدان عتيق، باز هم متاع فروشندگان به خانه خريداران مي رود و از خاطرات قرن هاي گذشته، فراموشي بر جا مي ماند: فراموشي اي كه در انتظار همه ما است.
منبع: اعتماد
