موج چهارم ابتلا به ایدز، نگرانی‌های بسیاری را برای آینده سلامت جامعه ترسیم کرده است. به خصوص آنکه سهم روابط مراقبت نشده جنسی در ابتلا به ایدز افزایش یافته و نیاز به ابتکار عمل و بکارگیری روش‌هایی کاراتر برای کنترل ابتلا به ایدز است.
دکتر عباس صداقت، رئیس اداره کنترل ایدز وزارت بهداشت در گفت‌وگو با «قانون» از عزم جدی و برنامه گسترده این وزارتخانه برای کنترل ایدز و کاهش رفتارهای پرخطر جنسی به خصوص در میان جامعه جوان ایرانی خبر داده تا کنترلی بر ابتلا به ایدز در ایران باشد:
* آقای دکتر، یکی از نگرانی هایی که به خصوص در سال‌های اخیر در نظام سلامت و بهداشت کشور وجود داشت، بحث ابتلا به ایدز و نگرانی از افزایش تعداد مبتلایان است. در آغاز سال 93 با توجه به سیاست‌هایی که رهبری انقلاب در حوزه سلامت ابلاغ کردند و اینکه در سال جاری بحث سلامت از دغدغه‌های اصلی دولت بوده و در فاز دوم هدفمندی یارانه‌ها نیز به بحث سلامت اشاره جدی شده است، برنامه و سیاست اصلی وزارت بهداشت برای کنترل بهتر و بیشتر از قبل ایدز چیست؟من فکر می‌کنم این موقعیت بسیار حساسی برای نظام سلامت کشور است. تعیین سیاست‌های جدید نظام سلامت از یک سو و نامگذاری روز جهانی بهداشت از طرف وزارت بهداشت به عنوان تاکید بر خود مراقبتی از سوی دیگر ، در کنار هم می‌تواند ما را در برنامه‌های کنترل ایدز موفق تر و متعهد تر کند. یکی از دلایلی که کشور ما در بحران اچ آی وی قرار گرفته بحث جوان بودن جمعیت ما است که می‌توان گفت تقریبا بیش از نیمی از جمعیت کشور ما جوان هستند. متاسفانه در ابتدای بحران اچ آی وی در دنیا که به اواخر دهه 50 یا اوایل دهه 60 بر می‌گردد، ما هم مثل بسیاری از کشورهای جهان انکار کردیم و فکر کردیم ایدز بیماری جامعه ما نیست. اما تقریبا در سال 65 اولین مورد ابتلا به اچ آی وی نشان داد که ما با موج اول اپیدمی این بیماری مواجه شده‌ایم و بعد بلافاصله در اواسط تا اواخر دهه هفتاد با شیوع یکباره ایدز در بین معتادان تزریقی با موج دوم این بیماری مواجه شدیم. همان طور که گفتم جمعیت ما جمعیتی جوان است، جمعیتی که به خصوص در معرض برخی از عوامل تحریک کننده این بیماری نیز قرار گرفت. به عنوان مثال شیوع مواد روانگردان، مخدر و غیره باعث شد که ما با خطر تغییر الگوی انتقال در سال‌های اخیر مواجه شویم. این در واقع نشانه‌ای بر افزایش موارد ابتلا از طریق روابط جنسی محافظت نشده و هم چنین تغییر الگوی جنسی انتقال، هم چنین نشانه افزایش میزان موارد ابتلای زنان بود که باعث شد ما به عنوان کارشناسان و اندیشمندان این حوزه، وقوع موج سوم را به عنوان تهدیدی بر اپیدمی اچ آی وی در کشورمان مورد توجه بیشتری قرار دهیم. تلاش برای پیشگیری از ابتلای جوانان و نوجوانان ایرانی به ایدز یکی از اولویت‌های ما در عرصه سلامت مخصوصا در سیاست گذاری جدید است. در مورد بحث خود مراقبتی نیز بر اساس شعار تعیین‌کننده وزارت بهداشت برای روز جهانی بهداشت در سال 1393 لازم است بگویم با اینکه ایدز درمان قطعی ندارد و واکسنی برای آن ساخته نشده اما پیشگیری از آن خیلی آسان است. اگر تمام جوان‌ها و خانواده‌های ما بیاموزند که از دو رفتار پر خطر یعنی برقراری روابط جنسی محافظت نشده و پر خطر و استفاده از وسایل مشترک تزریق پرهیز بکنند، قطع به یقین از این بیماری مصون خواهند ماند. باید بگویم بر اساس این شعار خود مراقبتی، یکی از اولویت‌های اساسی در سال 1393 برنامه‌های آگاه سازی و اطلاع رسانی مبتنی بر جامعه با تاکید بر جوانان و نوجوانان و خانواده‌ها خواهد بود.
* در بحث‌های آموزشی در سال 93 چه برنامه هایی دارید؟ به خصوص برای سنین پایین‌تر، چرا که هر چه جلو تر می‌رویم نسل‌ها و دیدگاه و نگرش آن‌ها به مسائل مختلف نیز تغییر می‌کند. در مورد ورود مباحث آموزشی به کتاب‌های آموزشی حتی در مقطع راهنمایی برنامه‌ای دارید؟نکته مهمی است. آموزش اگر بخواهد تاثیر‌گذار و باعث تغییر نگرش و رفتار باشد باید جامع، فراگیر و مستمر باشد، و همه گروه‌های سنی و همه سلایق را در بر بگیرد. آموزش‌های مبتنی بر فضای مجازی امروزه یکی از نیازهای نسل جوان ماست. فضای رسانه‌ای هم پایه و زیرساخت همه آموزش‌ها خواهد بود. اگر افراد از سنین پایین حتی قبل از ورود به مدرسه مخاطرات محیط خود را تشخیص دهند، طبیعی است که این آموزش‌ها در دوران نوجوانی و جوانی بیشتر می‌تواند اثر‌گذار باشد. بر این اساس ما همیشه تاکیدمان بر آموزش و پرورش این بوده که باید برنامه‌های آموزشی و پیشگیری از اچ آی وی را در قالب مهارت‌های زندگی منطبق بر آداب اجتماعی و منطبق بر گروه سنی به عنوان دروس اصلی و نمره دار در مقاطع مختلف تحصیلی بیاورند و این آموزش‌ها از ماموریت‌های آموزش و پرورش است و تدوین متون آموزشی برای کتب درسی. اما ما همواره اعلام کرده ایم که کارشناسان و همکاران ما همواره آماده همکاری و حمایت‌های فنی و حضور در مدارس و آموزش دادن و تربیت مربیان مدارس هستندو اما اصل این کار لازمه‌اش این است که این موضوع به عنوان یک درس در دروس تحصیلی باشد. یک دانش آموز همان طور که از جغرافیای محل کشورش باید آگاه باشد از وضعیت ایدز نیز آگاه باشد. ما این پیشنهاد‌ها را ارائه کرده ایم.
* واکنش آموزش و پرورش چه بوده؟آموزش و پرورش تا سال تحصیلی 92-91، مجموعه هایی در قالب مهارت‌های زندگی تدوین کرده و حتی برای دوره دبیرستان موضوعی در قالب بهداشت و اشاره به اچ آی وی تدوین کرد، اما مشکلی که هست و ما از دوستان آموزش وپرورش خواستیم آن را حل کنند این است که این دروس اختیاری است و هیج نمره آزمونی ندارد، پس طبیعی است که پررنگ دیده نمی شود.
* فکر می‌کنید این اتفاق در سال تحصیلی 94-93 بیفتد؟ما روی این موضوع تاکید داریم، نه تنها ما که همه کارشناسان. در این زمینه جلساتی داشتیم و خواهیم داشت. امیدوارم دوستان آموزش‌و‌پرورشي نیز روی این موضوع تاکید بیشتری داشته باشند.
* در پایان سال 1392 وضعیت کنترل ایدز در کشور به چه صورت بود؟ آیا توانسته بودیم نسبت به سال‌های قبل توفیقی پیدا بکنیم؟آمارهایی که هر 3 ماه ثبت و گزارش می‌شود بر اساس مواردی است که مراجعه می‌کنند و وضعیت بیماری شناخته می‌شود و ما هم هر 3 ماه اعلام می‌کنیم، در واقع طبق آخرین آمارها 27 هزار مورد ابتلا به ایدز شناسایی و ثبت شده. از طرف دیگر از طریق مطالعات مدل‌سازی 60 هزار مورد دیگر نیز در کشور وجود دارد که از وضعیت خود آگاه نیستند. یک برنامه موفق ایدز باید تلاش بکند که این آمار بر اساس برنامه‌های آموزش و اطلاع رسانی و پیشگیری از انتقال مادر به نوزاد و بقیه موارد از 90 هزار مورد تخمین بالاتر نرود. با افزایش دسترسی به خدمات آزمایش و مشاوره اچ‌آی‌وی باید سعی کنند فاصله بین این دو عدد کمتر بشود. میزان تخمین هر دو سال یکبار در کشور انجام می‌گیرد و آخرین بار هم در سال 92 انجام گرفت که حدود 90 هزرار مورد را تخمین زد. این را مراکز تحقیقاتی و دانشمندان سازمان جهانی بهداشت به ما گزارش می‌دهند. این مطالعه در سال 90 هم حدود 85 هزار مورد را اعلام کرده بود که اگر من بخواهم پاسخ فنی بدهم باید بگویم که در طول 3 سال گذشته ما تغییر ماهیت انتقال بیماری را داشتیم ولی فکر نمی کنیم که میزان موارد ابتلای جدید خیلی بالا رفته باشد. اما همین گزارش نشان داده که اگر مطالعات موثر اجرا نشود روند موارد جدیدمان رو به افزایش خواهد بود. این مسئله یک مقدار نگران کننده است به دلیل اینکه این مطالعات افزایش تصاعدی را تا سال 95 و 96 دارد نشان می‌دهد به دلیل اینکه امروز ما با دو جبهه مواجهیم که یکی بازگشت موج دوم است. اگر ما می‌گوییم تغيیر الگوی انتقال، نباید فکر کنیم بحث اعتیاد تزریقی کنار رفت و فقط فاز جنسی مطرح است. همین مطالعات می‌گوید تا 5 سال آینده هم چنان حدود 50 درصد موارد جدید به دلیل اعتیاد تزریقی خواهد بود. اما از طرف دیگر می‌گوید علاوه بر اینکه خطر بازگشت موج دوم وجود دارد پیش بینی می‌کند که روند تصاعد انتقال جنسی نیز در کنار این، اوضاع را دو چندان می‌کند.
* در حال حاضر سهم هر کدام چند درصد است؟اگر به آمار تجمعی یعنی مواردی که از سال 65 تا آخرین آماری که ارائه شده استناد بکنیم، سهم انتقال جنسی حدود 13 درصد است. اما آمارهای سال 1391 در طول فقط یک سال نشان می‌دهد که حدود 33 درصد از موارد ابتلا از طریق فاز جنسی بوده. ما از همین موضوع نگرانیم. همان طور که گفتم رشد موارد جدید در 3 سال گذشته زیاد نبوده اما این نگرانی وجود دارد که در 5 سال بعد موارد ابتلا از طریق اعتیاد تزریقی و موارد جنسی به صورت تصاعدی افزایش پیدا کند. به همین دلیل توصیه ما به همه سازمان‌ها از قبيل ستاد مبارزه مواد مخدر، سازمان بهزیستی، سازمان زندان‌ها و مخصوصا وزارت آموزش و پرورش این است که برنامه‌های کاهش آسیب را که در اواسط دهه هشتاد توانست سرعت موج دوم را کنترل کند، موجب غفلت قرار نگیرد. برنامه کاهش آسیب باید پررنگ تر از گذشته و محکمتر از همان دوره برنامه ریزی و اجرا و پیاده سازی شود و در کنار آن رسانه‌ها نیز کمک کنند تا بتوانیم با پیشگیری از مصرف مخدر و محرک و الکل و آگاه سازی جامعه در مورد مخاطرات روابط جنسی پر خطر کمک کنیم موج سوم هم اتفاق نیفتد.
* یکی از نگرانی هایی که مطرح کردید افزایش ابتلا از طریق رفتارهای مراقبت نشده جنسی بود. کشور ژاپن طبق آنچه در اخبار و گزارش‌های سازمان بهداشت جهانی آمده توانسته تنها با استفاده بهینه از این ابزار روند ابتلا را به نزدیک صفر برساند. اما در ایران اقدامات لازم در این زمینه صورت نمی گیرد. تبلیغی برای این مهم ترین ابزار روابط جنسی محافظت شده نمی بینیم.آیا وزارت بهداشت برای دسترسی بیشتر به این ابزار برنامه‌ای دارد؟من کاملا با نظر شما موافق هستم که در کنار آموزش باید زمینه دسترسی به کاندوم هم فراهم شود. البته آموزش‌ها باید کاملا مبتنی بر باورهای اجتماعی باشد. طبیعی است که ما سال‌ها پس از موج دوم با انتقال جنسی ایدز مواجه هستیم که شاید بسیاری از کشورهای غربی و آسیای جنوب شرقی تجربه اولیه آن را در بین تن فروشان و روابط جنسی محافظت نشده داشتند. این الگو اما کمی متفاوت است و ما معتقدیم آموزش‌ها حتما باید بر اساس باورهای اجتماعی باشد، اما اجتماع فقط تهران نیست.
* اما تهران الگویی برای تمام کشور است.
بله، اما آموزش‌های ما باید منطبق بر باورهای تمام قومیت‌های ما باشد. من این را قبول دارم که آموزش و ترویج رفتار جنسی سالم بسیار برای پیشگیری از وقوع موج سوم مهم است، ولی ما باید تلاش کنیم راه هایی برای ارائه غیرمستقیم این برنامه‌ها بدون اینکه جامعه را حساس کنیم پیدا کنیم، در عین حال آنچه قصد گفتنش را داریم به گروه هدف منتقل شود. کاندوم در ردیف اقلام دارویی است و زمانی فقط داروخانه‌ها آن را عرضه می‌کردند، آن هم در یک گوشه دور. اما خوشبختانه با کمک سازمان غذا و دارو این محدودیت برداشته شده و ارائه کاندوم علاوه بر داروخانه‌ها در فروشگاه‌های لوازم آرایشی وبهداشتی و سوپرمارکت‌ها هم مجاز است، به خصوص در سال‌های اخیر بر اساس سیاست‌های حمایت از بخش‌های غیر دولتی با توجه به اینکه بخش‌های خصوصی هم در همه واردات و فروش کاندوم خیلی فعال شده اند، بسیار راحت تر و با تنوع بیشتر عرضه می‌شود.
* یعنی هیچ محدودیتی در عرضه کاندوم وجود ندارد؟
خیر، هیچ محدودیتی از سوی سازمان غذا و دارو وجود ندارد. این مورد البته یک مقدار هم به بحث بازاریابی بر می‌گردد، یعنی فروشنده کالا به فکر سودآوری در این زمینه هم هست! همچنین در مورد موضوع دستگاه‌های خود پرداز کاندوم که به آن اشاره کردید، باید بگویم اولین تجربه در کشور از سوی ستاد مبارزه با مواد مخدر در چند نقطه از تهران انجام داد. اخبار راه اندازی آن در مشهد خیلی موثق نبود. در نشستی که با همکاران داشتیم اینطور عنوان می‌کردند که آن مرحله آزمایشی بود و بر اساس نتایج آن قرار است این کار تداوم یابد.
* طبق گفته شما یعنی نتایج مثبت بوده که قصد دارند آن را توسعه دهند؟نگرانی هایی البته وجود داشت نسبت به اینکه دستگاه‌های خود پرداز شاید بحث آموزش را کمرنگ و گروه‌های پر خطر را از ما دور کنند. در پایگاه‌های مشاوره همزمان با ارائه بسته‌های کاهش آسیب، آموزش و مشاوره هم داده می‌شد. گروه‌های پر خطر برای این بسته می‌آمدند و در کنار آن خدمات دیگر آموزشی هم دریافت می‌کردند، اما در مورد خودپردازها نگرانی کمرنگ شدن نقش آموزش وجود دارد. با این حال این سیاست را ستاد مبارزه با مواد مخدر دنبال می‌کرد و فکر می‌کنم اطلاعات بیشتر را از ستاد دریافت کنید.
* یارانه‌ای که قبلا برای واردات این محصول ارائه می‌شد، مدتی قطع شده بود. آیا همچنان قطع است؟بحث کاندوم در برنامه‌های مشترک وزارت بهداشت به منظور برنامه‌های کاهش آسیب همان است و بر اساس تغییر سیاست‌های تهدید جمعیت دولت تغییری نکرده، نه اعتبار و نه تهیه و توزیع آن. توزیع رایگان آن هم در مراکز مشاوره بیماری‌های رفتاری، مراکز گذری تحت پوشش بهزیستی و پایگاه‌های مشاوره بیماری رفتاری همچنان طبق گذشته پا برجاست.
* در مورد تبلیغات چطور؟ همچنان برای انجام تبلیغات این محصول در سطح شهر و نشریات مجوز نمی دهند؟هفته نامه سلامت مدت هاست که در این زمینه تبلیغ خود را آغاز کرده و بخش خصوصی هم همین طور و همچنان ادامه دارد. اگر ما بخش خصوصی را در این زمینه ترغیب و تشویق بکنیم خوب است. بخش خصوصی می‌داند که چگونه بدون حساس کردن جامعه پیام را به گروه هدف برساند. اما تاکید ما بر این است که طبق اصول اولیه آموزش، تا جایی که امکان دارد اولین تجربه رابطه جنسی به تعویق بیفتد. در سنین پایین تر طبیعی است که خطر انتقال و آسیب دیدگی بالاتر است. به طور کلی تاکید بر این است: وفاداری به همسر، خانواده و پرهیز از روابط جنسی محافظت نشده و پر خطر. اگر فرد به هر دلیل در معرض روابط جنسی محافظت نشده و پر خطر قرار می‌گیرد نباید تن به آن دهد. تاکید ما این است که: «رابطه جنسی برقرار نکن مگر محافظت شده.» منظور ما همان کاندوم است. پاسخ سوال شما این است که استفاده از کاندوم اگر درست باشد و کاندوم استاندارد باشد، محافظت بالاتر از 90 درصد خواهد بود.
* در حال حاضر بر اساس این 27 هزار مورد مبتلا که شناسایی و ثبت شده اند، وضعیت شیوع در استان‌ها چگونه بوده است؟متاسفانه نظام قبلی جمع آوری اطلاعات و آمار ما بر پایه محل گزارش دهی بوده که در واقع آمارهایی را که ما جمع می‌کنیم بر اساس جاهایی است که گزارش داده اند و نمی شود در مورد شیوع این بیماری در استان‌ها به آن استناد کرد ولی در حال حاضر دو اتفاق افتاده: مطالعه‌ای به نام نقشه کشی داریم که بر اساس آن می‌توانیم شیوع سنجی کنیم و مناطق پر خطر تر و کم خطر‌تر را مشخص کنیم. دوم اینکه این برنامه نرم افزاری را از چند سال قبل آغاز کرده ایم و فکر کنم پس از 3 ماه اول سال این مشکل هم برطرف شود.
