چک به وجود آمد تا اموال و دارایی‌های فراوانی را به راحتی جا به جا کند اما متأسفانه همین برگه کوچک، گاهی به دست فریب‌کاران و یا ساده‌لوحان، فرد را به پشت میله‌های «زندان» می‌برد.
به گزارش باشگاه خبرنگاران، چک برگه بسیار کوچک و سهل الوصولی است که اموال و دارایی‌های فراوانی را به راحتی جا به جا کرده و انسان را از رنج و دشواری حمل و انتقال آن در مسافت‌های دور و نزدیک، بی نیاز می‌کند.
اما همین برگه کوچک، گاهی به دست فریب‌کاران و یا ساده لوحان، تله انفجار وحشتناکی می‌شود که شعاع تخریبی‌اش گستره زندگی انسان و اجتماع را در بر می‌گیرد و فرد را تا پشت میله‌های «زندان» پرتاب می‌کند.
واژه شناسی چک چَک کلمه‌ای فارسی به معنای نوشته‌ای است که با آن از پولی که در بانک دارند مبلغی را دریافت کنند یا به دیگری حواله دهند.
در زبان انگلیسی، کلمه چک (check) به معنای بازرسی و بررسی است و از آن جا که بانک‌ها برای پرداخت وجه مندرج در سند، موجودی را نزد خود بررسی و بازرسی می‌کنند این سند چک نامیده شده است.
در کشورهای غربی برای اولین بار، چک در سال 1374 میلادی در ایتالیا معمول شده و از آن جا در قرن هفدهم میلادی به انگلستان، کانادا، و آمریکا راه یافته و از سال 1835 م در فرانسه رواج پیدا کرده است.
چک در ایران، سابقه زیادی ندارد و از مقررات قانونی فرانسه اقتباس شده است، اما این که چرا در آن تلفظ به کار نرفته به این علت است که انگلیسی‌ها درایران، سابقه بانکداری داشتند و در تهران و برخی از شهرهای ایران مثل اصفهان و رشت فعالیت می‌کردند و این سند از طریق آن‌ها به مردم شناسانده شد و به این دلیل با تلفظ انگلیسی آن آشنایی یافتند.
چک بی محل یا پرداخت نشدنی
چک به وجود آمد تا مشکلی را حل کند، اما چرا به مشکل تبدیل شد و افرادی با آن به «زندان» افتادند یا سرمایه خود را فنا کردند؟
برخی می‌پندارند که چک بی محل آن است که موجودی در بانک نداشته باشد و گاهی از همین ناحیه ضربه می‌خورند، حال آن که تعریف کامل و قانونی چک بی محل این است: «چک بی محل، چکی است که موجودی ندارد یا دچار نقص امضا، اختلاف در نوشته‌ها یا خط خوردگی است. برخی حقوق دانان گفته‌اند که به جای چک بی محل از عبارت چک پرداخت نشدنی استفاده شود چون گاهی یک چک، موجودی کافی دارد اما امضا یا نوشته‌هایش دچار مشکل است، لذا در بانک پرداخت نمی‌شود.»
علل و عوامل صدور چک بی محل پژوهش‌های میدانی که در مورد زندانیان چک بی محل صورت گرفته نشان می‌دهد که عوامل زیر در صدور چک بی محل مؤثرند:
1. وام نزولی (رباخواری):
سرپرست خانواده برای رفع نیازهای روزانه با ربحی سنگین نزول می‌کند و به تدریج، بار قرض و نزول او سنگین‌تر می‌شود تا سرانجام او را از پای درمی‌آورد و راهی زندان می‌شود. در یک مطالعه آماری که از میان 100 نفر از مجرمینِ چک برگشتی صورت گرفته، 32 درصد آن‌ها را همین گیرندگان وام نزولی، تشکیل می‌دهند.
2. خرید اجناس قسطی:
برخی مردم، غالباً حساب دخل و خرج و درآمد خود را نمی‌کنند و بی‌گدار به آب می‌زند و اقدام به خرید اجناس به صورت قسطی با قیمت بالاتر از معمول و عرفی می‌کنند و در وجه آن، چک می‌دهند. پس از مدتی در سررسید چک، خود را قادر به پرداخت نمی‌بینند و عاقبت گرفتار قانون و حبس می‌شوند.
3. کلاه برداری:
بعضی با انگیزه و نیت بد، املاک و اجناسی را از دیگران (معمولاً با قیمت بالا) می‌خرند و بابت خریدهایی که می‌کنند چک صادر می‌کنند، سپس اگر موجودی در بانک داشته باشند خالی می‌کنند و اموال و املاک خود را هم به نام نزدیکان و آشنایان می‌زنند اما در رسید چک، مبلغ را تأمین نمی‌کنند. این افراد یا فرار می‌کنند و از کشور خارج می‌شوند و یا به زندان می‌افتند.
4. مسکن:
بعضی صاحب‌خانه‌ها، به شرطی خانه خود را اجاره می‌دهند که مستأجر یک فقره چک (در وجه حامل، نه بابت اجاره) به او بدهد تا در موقع تخلیه بتواند آن را به اجرا بگذارد و آن قدر مستأجر را زیر فشار بگذارد تا منزل را تخلیه کند.
5. رفاقت:
کسی وام می‌گیرد و از رفیقش می‌خواهد تا با یک چک، وام او را ضمانت کند، هنگامی که او نمی‌تواند اقساط خود را بپردازد، ضامن گرفتار می‌شود.
6. مستی:
نوشیدن مشروبات الکلی، زیان‌های فراوان جسمی و روحی دارد، یکی از آثار زیان بار آن در چک‌های بی محل خود را نشان داده است یعنی فرد امضاء کننده چک، مست بوده و در حالت ناهشیاری، آن را صادر کرده است.
7. اعتیاد:
معتاد برای تأمین مواد مورد نیاز خود به هر عملی که ممکن باشد دست می‌زند، که یکی از کارهای او صدور چک بی محل است.
8. فحشا:
شیادانی بی صفت، زنانی را برای فحشا و ایجاد درآمد از راه فحشاگری آنان به خدمت می‌گیرند و برای این که آنان را استخدام کنند، ابتدا از آن‌ها چک می‌گیرند تا هر موقع خواستند آن‌ها را به اجرا بگذارند و به اتهام چک بی‌محل نامبردگان را تحت تعقیب قرار دهند.
9. قمار:
در جمع قماربازان برای گرو داشتن مبلغ، شرط بندی و قمار از طرفین در وجه حامل چک می‌گیرند. در پایان، آن که باخته چون مدعی است که در قمار، مفت بری شده وجه چک را تأمین نمی‌کند در نتیجه، چک او برگشت می‌خورد و علیه او اقدام می‌کنند.
عواقب صدور چک کسی که دسته چک دارد و چک صادر می‌کند باید بداند که این برگه کوچک برای او مسئولیت آفرین است و باید پی‌آمدهای آن را نیز بپذیرد،
برخی از این مسئولیت‌ها و عواقب بدین شرح است:
1. صادر کننده چک در مورد عدم پرداخت وجه چک دارای مسئولیت کیفری و مستوجب تعقیب کیفری با مجازات حبس، جزای نقدی و ممنوعیت از داشتن دسته چک است.
2. قانون، صادر کننده چک را اگر وجه را در سررسید معین تأمین نکند، مسئول جبران خسارت تأخیر و خسارت‌ها و هزینه‌های دادرسی نسبت به دارنده چک می‌داند و در مورد او اقدام می‌کند.
3. اگر صادر کننده چک، شخص حقوقی (شرکت، مؤسسه یا سازمان) باشد برای مدیران و افرادی که چک را به مدیریت و نمایندگی از شخص حقوقی امضا کرده‌اند، علاوه بر مسئولیت کیفری، مستوجب مسئولیت تضامن جهت پرداخت وجه چک و خسارت‌های دادرسی و تأخیر و تأدیه خواهد بود.
4. نام شخصی که چک بی محل صادر کند در فهرست و بانک اطلاعاتی مربوطه در بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران قرار خواهد گرفت و کلیه بانک‌های کشور، قابلیت شناسایی او را از این طریق خواهند داشت.
5. اموال صادرکننده چک بی محل، حتی قبل از صدور حکم از طریق مرجع قضایی به عنوان دلیل توقیف خواهد شد.
6. دارنده چک می‌تواند حتی بدون مراجعه به دادگاه از طریق اجرای ثبت برای وصول وجه چک و توقیف اموال صادر کننده اقدام کند.
نکته‌های ایمنی برای صادر کننده چک به گزارش روابط عمومی ستاد دیه کشور، وجود چک در دست دارنده آن به معنای بستانکاری او تلقّی می‌شود و اثبات این که او واقعاً بستانکار نیست یا چک اشتباهاً صادر شده یا سهوی به کسی تحویل و یا در حساب و کتاب یا هنگام نوشتن ارقام، اشتباهی رخ داده، به عهده صادرکننده آن است و تا زمانی که این امر اثبات نشود و حکم مربوط از دادگاه گرفته نشود مسئولیت‌های کیفری و مدنی مربوطه (از جمله پرداخت وجه چک) به عهده صادر کننده آن است.
در زیر به چند مورد از نکات ایمنی در مورد صدور چک اشاره می‌شود:
1. چک را طوری بنویسید که امکان دست کاری و کم و زیاد کردن در آن نباشد. برای جلوگیری از این دست کارها، جاهای خالی را با ضربدر یا خطوط ممتد پر کنید. مثلاً در کادر پایین چک که مبلغ چک را به عدد می‌نویسند، با ضربدر و خطوط ببندید تا نتوانند جلوی آن، عدد دیگری را اضافه کنند. این کار را برای نام دارنده چک و مبلغ به حروف و تاریخ نیز تکرار کنید.
2. چک را قلم خورده نکنید، چون قلم خوردگی می‌تواند از موجبات مسئولیت و تعقیب کیفری برای صادرکننده چک محسوب می‌شود. در صورتی که چک، پشت نویسی و یا قلم خوردگی ندارد روی چک به صورت مشخص این عبارت را بنویسید: « فاقد قلم خوردگی و پشت نویسی»
3. در صورتی که مجبور شدید توضیحی در پشت چک بنویسید حتماً بعد از امضا کردن،دور آن توضیح و امضای خود را با ضربدر ببندید. برای اطمینان بیشتر روی آن، چسب نواری بچسبانید.
4. همه عددها و عبارت‌های چک حتماً با یک قلم و یک رنگ، نوشته شود. استفاده از دستگاه‌های پرفراژ یا نرم افزارها و چاپ‌گرهایی که امکان چاپ ارقام و عبارت‌های روی برگه‌های چک را فراهم می‌کند نیز مفید خواهد بود.
در صورت استفاده از این دستگاه‌ها لازم است از جوهرهای دائمی (ترجیحاً مشکی) و با بهترین کیفت در دستگاه‌های چاپ استفاده شود تا از وضوح و خوانایی کافی برخوردار باشد.
5. در نوشتن مبلغ چک دقت زیادی کنید. آن را هم به حروف و هم به عدد و هم به ریال و هم به تومان بنویسید و صفرها را حتماً به صورت دایره‌ای بنویسید که به عدد 5 شبیه نباشد. از نوشتن نقطه به جای صفر، پرهیز کنید. روی نوشته‌ها، خصوصاً مبلغ عددی چک، نوار چسب بی رنگ بچسبانید.
6. ذکر تاریخ به حروف ارجحیت دارد، اما اگر قصد دارید تاریخ را به حروف و اعداد بنویسید بهتر است تاریخ چک را به روز، ماه و سال (هم به حروف و هم به عدد) بنویسید و دقت کنید که بین تاریخ با حروف و یا عدد مغایرت نباشد.
7. هیچ‌گاه چکی را به صورت سفید امضا صادر نکنید. مراقبت کنید امضای شما با نمونه‌های امضای بانکی شما یکی باشد. مطابقت نکردن امضای روی چک با نمونه امضای بانکی می‌تواند موجب مسئولیت و تعقیب کیفری باشد.
هنگام امضا، نام و نام خانوادگی خود را هم کنار آن، به عنوان بخشی از امضا بنویسید. به عبارت دیگر، اگر امضای شما مرکب از یک عبارت (نام و نام خانوادگی) و یک شکل (شکل امضا) باشد، امکان جعل امضای شما به وسیله دیگران، کاهش می‌یابد و در صورت جعل، اثبات و شناسایی جاعل را ساده‌تر می‌کند.
8. بهتر است روی چک دقیقاً قید شود که چک را بابت چه معامله‌ای و یا تعهدی صادر کرده‌اید، این امر به لحاظ اثباتی و از جنبه تعیین نوع و مورد معامله و تعهد، بسیار با اهمیت است و ایفای تعهد یا ادای دین از ناحیه شما را ثابت می‌کند. مثلاً روی چک بنویسید: «در وجه آقای... بابت خرید یک دستگاه اتومبیل، موضوع مبایعه نامة شمارة... مورخ...».
با این کار، اثبات وقوع معامله راجع به آن خودرو و اثبات ایفای تعهد و پرداخت قیمت از ناحیه خود را امکان پذیر و آسان‌تر می‌کند.
9. از چک‌هایی که صادر می‌کنید، اسکن یا عکس تهیه و در بایگانی خود، نگه‌داری کنید.
10. مبلغ و تاریخ صدور و گیرنده چک را روی قسمت جدا نشدنی دسته چک بنویسید.
نکته‌های ایمنی برای گیرنده چک 1. چک را به تاریخ روز دریافت کنید. چون در مورد چک مدت دار، نمی‌توان اقدام کیفری با عنوان چک بی محل انجام داد.
2. چک در حضور شما، نوشته و امضا و از دسته چک جدا شود.
3. چک مخدوش و قلم خورده را نگیرید. مبلغ عددی و حروفی چک با هم یکی باشد، بانک به مبلغ حروفی اهمیت می‌دهد.
4. در مورد چک‌هایی که در حضور شما امضا و نوشته نمی‌شود بلکه به صورت نوشته شده تحویلتان می‌شود، به این موارد توجه کنید:
الف) فتوکپی رنگی چک نباشد، بلکه اصل باشد. برای این که بفهمید اصل است یا نه، باید محل برش و جدا شدن برگ چک از دسته چک را دست بکشید، این محل باید زائده‌های کوچکی را داشته باشد که حاکی از جدا شدن چک از دسته چک است.
ب) پشت چک را به دقت نگاه کنید، باید برجستگی‌های ناشی از حرکت و فشار قلم در محل نوشتن تاریخ و مبالغ امضا و حواله کرد چک، قابل رؤیت و با نوک انگشتانتان قابل لمس باشد.
ج) تحویل دهنده چک به خود را کاملاً احراز هویت کنید، رؤیتِ اصل شناسنامه و کارت ملی وی، و تهیه تصویر از تمام صفحات آن‌ها مفید خواهد بود.
د) تحویل دهنده چک به شمار باید پشت (ظهر) آن را با تصریح به این که ظهر نویس است در حضور شما با تصریح به نام و نام خانوادگی خود امضا کند. در این صورت، مانند صادرکننده چک برای پرداخت وجه آن به شما مسئول خواهد بود.
ه) شماره تماس و نشانی صادر کننده چک را از هر شخصی که قصد دارد چک دیگری را به شما بدهد بگیرید، سپس طی تماس با صادر کننده چک از مفقود یا مسروقه یا جعلی یا امانی نبودن چک، اطمینان پیدا کنید.
5. اگر از صادر کننده چک شناخت قبلی ندارید و میزان اعتبار وی و حساب بانکی او برایتان روشن نیست، پرینت کارکرد سه یا شش ماهه اخیر حساب او را به صورت مُهر شده از بانک بگیرید.
همچنین اندکی بررسی و تحقیق از کسبه محل و همکاران او مفید است. اطلاع از موجودی حساب صادرکننده چک هم برای شما لازم است.
6. در صورت امکان، دو شاهد در جریان صدور و تحویل چک به شما و شاهد ماجرا باشند.
7. فتوکپی اسناد هویت صادر کننده چک مثل شناسنامه و پشت و روی کارت ملی‌اش را بگیرید و نشانی محل سکونت و محل کار و تلفن های دسترسی به وی را یادداشت کنید.
8. چک سفید امضا (بدون مبلغ) با چک بدون تاریخ، غیر قابل اقدام کیفری است.
9. اگر قرار است بابت دریافت چک رسید بدهید یا از شما خواسته شد که صورت جلسه یا قراردادی را که در آن به شماره و تاریخ چک اشاره شده، امضا کنید، قبل از امضا با وکیل یا فرد مطلع و مورد اعتمادی، مشورت کنید.
10. حواله‌های صادره از مؤسسات مالی و اعتباری و صندوق‌های قرض الحسنه و تعاونی‌های اعتبار، چک محسوب نمی‌شود و مشمول قانون چک نیست و قابل اقدام نیست.
