تالاب هامون در استان سيستان‌وبلوچستان که بهار امسال پس از 16سال بي‌آبي مطلق دوباره بخش‌هايي از آن احيا شده بود در آستانه خشک‌شدن قرار گرفت. عدم‌مديريت صحيح آب، کاهش آب ورودي از افغانستان، گرماي بسيار زياد منطقه و بادهاي 120روزه سيستان به تعبير يک فعال محيط‌زيستي در زابل، امان اين تالاب را بريده است.
به گزارش شرق، از اواسط فروردين‌ماه امسال به‌واسطه وقوع سيلاب‌هاي بزرگ و بارش باران و برف در ارتفاعات افغانستان بار ديگر آب سر از هامون درآورد و بخش‌هايي از اين تالاب را آب گرفت. يک‌ماه بعد، در 22 ارديبهشت «شرق» در گزارشي در همين رابطه درباره ناپايداربودن اين وضعيت و احتمال بازگشت دوباره خشکي به اين تالاب بزرگ هشدار داده بود. در آن گزارش آمده بود: «نبايد تصور کنيم که الان مشکل تالاب حل شده است، ميزان آبي که الان به هامون رسيده، تنها 10درصد از آب موردنياز اين تالاب است و براي تداوم وضعيت مناسب اين تالاب بايد دست‌کم تا يک‌ماه آينده آب به ميزان مناسب وارد خاک ايران شود و اين روند براي دوسال نيز تداوم داشته باشد. چراکه در غيراين‌صورت مشکل خشکسالي بازهم ادامه پيدا خواهد کرد.»
ازجمله اقداماتي که بايد در اين مدت صورت مي‌گرفت در وهله اول مديريت صحيح منابع آب واردشده به بخش‌هايي از تالاب و ديگري برچيدن خاکريز مرزي در قسمت هامون صابري بود. با اين حال با وجود گذشت چهارماه از بهار امسال، اين اقدامات از سوي مسوولان در دستورکار قرار نگرفت و همان بلايي که کارشناسان و فعالان محيط‌زيست براي هامون پيش‌بيني مي‌کردند، دوباره درحال وقوع است.
سال 88 اقداماتي ازسوي مرزباني براي بسته‌شدن مرزهاي مشترک کشور افغانستان انجام که طي آن خاکريزي به‌طول 70کيلومتر احداث شد که اين خاکريز سبب جلوگيري از ورود آب رودخانه هيرمند از افغانستان به سيستان شد. خاکريز مرزي در قسمتي از هامون پوزک و بخش اعظم هامون صابري در حاشيه مرز ايران و افغانستان با هدف جلوگيري از ورود غيرقانوني اتباع خارجي و موادمخدر از سوي مرزباني احداث شده بود، با اين حال پس از رسيدن آب به اين بخش از تالاب خاکريز مانع ورود آب به قسمت ايراني تالاب شد، به همين دليل يکي از درخواست‌هاي اصلي فعالان محيط‌زيست از مسوولان رايزني براي برداشتن اين خاکريز بود. با همين هدف نيز در آخرين روزهاي سال 92 در هيات دولت مصوبه‌اي براي تخريب بخشي از خاکريز مرزي ايران و افغانستان تهيه شد و بنا بود 12کيلومتر از 72کيلومتر خاکريز تخريب شود. با اين حال به دلايل مختلفي خاکريز تخريب نشد و آب به ميزان کافي وارد قسمت ايراني تالاب نشد تا شرايط براي کم‌آب‌شدن دوباره بخش‌هاي زيادي از تالاب فراهم شود.
مجتبي نورا، عضو دبيرخانه تالاب هامون و مشاور دبيرخانه در امور سازمان‌هاي مردم‌نهاد در زابل است. او که عضو تشکل مردمي «بنياد هامون» نيز هست پيش از اين در موارد زيادي هم در جلسات رسمي هم در گفت‌وگو با رسانه‌ها و هم در شبکه‌هاي اجتماعي از لزوم مديريت صحيح منابع آب در هامون سخن گفته بود. او حالا و در رابطه با جديدترين وضعيت تالاب به «شرق» مي‌گويد: «پيش از اين ما بارها درباره لزوم مديريت کارشناسي‌شده و استاندارد منابع آب محدود هامون هشدار داده بوديم اما به آنها توجهي نشد، در اين مدت به ميزان بسيار زيادي از تالاب آب برداشت شده است، همچنان کشاورزي غيراستاندارد و سنتي در بيشتر مناطق سيستان در جريان است، علاوه بر اين بخش زيادي از ذخيره‌سازي آب به‌سمت چاه‌نيمه‌ها رفته است. تا همين الان صدها‌ميليون‌مترمکعب آب را در چاه‌نيمه‌ها ذخيره کرده‌اند، در حالي که ميزان آبي که در اين مدت وارد سيستان شد چندين برابر حقابه ما بود، حالا شما ببينيد اينکه مسوولان دايما از لزوم تامين حقابه سخن مي‌گويند به نظر من درواقع فرار رو به جلو است، آنها که حدودا سه‌ميلياردمترمکعب آبي را که در اين مدت وارد شده، به اين صورت هدر داده‌اند، چطور مي‌خواهند با 819ميليون‌مترمکعب حقابه، هامون را احيا کنند! به نظر من اين حرف‌ها فريب‌دادن مردم براي توجيه سوءمديريت‌هاست.»
او همچنين تاکيد مي‌کند: «علاوه بر اين برداشت بيش از حد و مديريت‌نشده از فضاي سبز و نيزارهاي تالاب، دماي بسيار بالاي منطقه که به‌صورت ميانگين بيشتر از 40درجه است و بادهاي 120روزه امان درياچه را بريده است، در مناطق زيادي از تالاب که سطح آب کم بود آب تبخير و خشک شده است، همين موضوع به تلف‌شدن هزاران قطعه ماهي و جوجه پرندگاني که به اميد آب در حاشيه تالاب تخم‌گذاري کرده بودند، منجر شده است.»
خسرو افسري، مديرکل محيط‌زيست استان سيستان‌وبلوچستان هم چندي پيش در گفت‌وگو با «شرق» به عدم‌مديريت صحيح منابع آب اشاره کرده و گفته بود: «کشت ما سنتي و غيراستاندارد است، هنوز در سيستان کشت به روش غرقابي انجام مي‌شود. هنوز با وجود اين کم‌آبي به جايي نرسيده‌ايم که از حداقل آب حداکثر بهره‌برداري را بکنيم، حتي درواقع برعکس است. البته نگاه دولت جديد به اين موضوع مديريت آب خوب است، دولت بودجه را براي آبرساني با لوله به نقاط مختلف براي جلوگيري از هدررفت آب اختصاص داده. اين کار پيش از اين انجام نمي‌شد. 46هزارهکتار از زمين‌ها براي رساندن آب با لوله در نظر گرفته شده‌اند. يعني بيش از اين امکان ندارد و به‌همين دليل براي اين ميزان برنامه‌ريزي شده است. اين يعني چاره‌اي نداريم که از منابع آبي درست استفاده کنيم. موضوع ديگر اين است که آب تالاب در پهنه وسيعي پخش مي‌شود، ميزان تبخير در سيستان پنج‌هزارميليمتر در سال است و بخش زيادي از اين آب به اين شکل هدر مي‌رود؛ آن هم آبي که به اين زحمت وارد کشور مي‌شود.»
با اين‌همه آنطور که از سيستان خبر مي‌رسد در ماه‌هاي گذشته هيچ اقدام قابل‌توجهي از سوي مسوولان براي مديريت صحيح منابع آب صورت نگرفت و آبي که به تعبير خسرو افسري با زحمت به کشور وارد مي‌شود به شيوه‌هاي مختلف هدر داده شد.
موضوع ديگري که پيرامون خطر بازگشت دوباره خشکي به تالاب هامون خود را نشان داده است تلف‌شدن ماهي‌ها و پرندگاني است که به اميد آب دوباره رو به سوي تالاب آورده‌اند. با اين حال دست روزگار چندان با آنها مهربان نبوده و در همين مدت هزاران قطعه از اين ماهي‌ها و پرندگان تلف شده‌اند. مجتبي نورا در تشريح جزييات بيشتر درباره وضعيت ماهي‌ها و پرندگان تالاب هامون نيز به «شرق» مي‌گويد: «پيش از اين ميليون‌ها قطعه ماهي در اطراف نهراب و سد سيستان به‌دليل کاهش آب تلف شده بودند، اين اتفاق در نتيجه انحراف آب از يکي از رودهايي بود که به نهراب مي‌پيوست. در جديدترين رويداد از اين دست نوبت به انتهاي شاخه رود ملکي که به هامون پوزک مي‌ريزد رسيده است، به نظر من فاجعه‌اي تمام‌عيار در سيستان و درياچه هامون در راه است. چند وقت پيش که از سوي مسوولان 750هزار بچه‌ماهي براي احيا در درياچه هامون راه‌سازي شد خبر آن را تلويزيون و رسانه‌هاي ديگر خوب منعکس کردند، اما حالا که ميليون‌ها ماهي تلف شده‌اند شبکه تلويزيوني محلي ما يعني شبکه هامون هيچ اشاره‌اي به آن نکرده است.»
در همين حال روز گذشته علي اوسط‌‌هاشمي، استاندار سيستان‌وبلوچستان در پاي مطلبي که در آن از عدم مديريت صحيح منابع آب انتقاد شده است در«فيس‌بوک» نوشت: «کي بر اين باور بود که امسال اين‌همه اتفاق قشنگ رخ دهد با ورود آب که موجب شادي و تلاش جمعي بسيار شد و سالي متفاوت را رقم زد و موجي از شادي را در پي داشت و آنچنان زيبا و احياء‌کننده خاطراتي بسيار قشنگ چه زود عبور مي‌نماييم از آنهمه خوبيها به الطاف الهي نه صرفا حاصل ديپلماسي، انتقاد را با منفي‌بافي متفاوت بدانيم و اگر نظرات مفيدي هم وجود دارد سعي نماييم در شرایط سخت به ياري هم بشتابيم. چون نجات پرندگان و از آنچه که داريم بهينه بتوانيم بهره جوييم، انتظار اين نبود در اولين سال تمامي آنچه که در سنوات قبل به‌عنوان قابليت درياچه هامون بوده همه به‌خوبي محقق شود اصرار مردم بود به پرورش ماهي که ما هم به‌سختي موافق بوديم ولي هر احتمالي هم متصور بود که بخشي را به ضعف مرتبط مي‌دانم که اعمال قانون شد. بخشي هم اجتناب‌ناپذير، تلاش همه باید بر اين استوار باشد که دوام آب را جست‌وجو که پس از اطمينان بر آن تدابير اتخاذشده با مديريت واحد را به اجرا گذاريم نظير 64هزار هکتار آبياري تحت‌فشار با تغيير در الگوي مصرف و کمک به شغلي پايدار براي حضوري پايدار»
عضو دبيرخانه تالاب هامون و مشاور دبيرخانه در امور سازمان‌هاي مردم‌نهاد همچنين مي‌افزايد: «اين روزها دماي هوا در سيستان بسيار بالاست و به همين دليل در منطقه کوه خواجه آب تالاب کم شده و خشکي به وقوع پيوسته است، اين خشکي پيامدهايي براي حيات وحش منطقه داشته است. به طور معمول در اين منطقه درختچه‌هاي گز با ارتفاع نيم تا يک‌متر در آب قرار دارند و پرندگان در ميان آنها لانه مي‌سازند و تخم مي‌گذارند. تغذيه پرندگان منطقه و جوجه‌هاي آنها از نوعي ماهي کوچک است که به آن ماهي شکم‌دار گفته مي‌شود. آب خشک شده و به تبع ماهي کوچک حالا در منطقه کوه خواجه وجود ندارد تا پرندگان براي خوراک خود و جوجه‌هايشان صيد کنند. اين پرندگان براي به‌دست‌آوردن ماهي براي جوجه‌ها ناچارند تا 30کيلومتر پرواز کنند و به آشيانه برگردند که به نظر مي‌رسد به‌جاي اين کار ترجيح داده‌اند لانه‌ها و جوجه‌هايشان را ترک کنند.»
در همين شرايط برخي منابع خبري در زابل به نقل از افراد محلي مي‌گويند: «احداث خاکريز در پشت کوه خواجه، باعث نرسيدن آب به اين طرف و خشک‌شدن زمين و ايجاد مشکل است. اين قضيه در کنار کاهش سطح آب ورودي به اين منطقه باعث خشک‌شدن آب در اطراف کوه خواجه شده است.» به همين دليل نيز روزهاي گذشته يک گروه مردمي متشکل از جوانان هلال احمر، ريش سفيدان و بزرگان شهر «علي‌اکبر» نزديک کوه خواجه آمادگي خود را براي گشت‌زني شبانه‌روزي و تيمار پرندگان مهاجر که در اطراف کوه خواجه جوجه‌آوري کرده‌اند اعلام کرده‌اند.
تالاب هامون بزرگ‌ترين درياچه آب شيرين در سراسر فلات ايران در جلگه وسيع سيستان واقع است و منابع آب مورد نياز آن از رودخانه هيرمند و چند رودخانه کوچک ديگر تامين مي‌شود. اين درياچه که از سه درياچه با نام‌هاي هامون پوزک، هامون سابوري (صابري) و هامون هيرمند تشکيل شده است در زمان پر آبي مساحتي در حدود پنج‌هزارو700کيلومترمربع داشت و متوسط عمق آب آن يک تا پنج‌متر بود. هامون براي قرن‌ها دشت سيستان را به يکي از حاصلخيزترين و تمدن‌ساز‌ترين نقاط ايران بدل کرده بود.
با اين حال خشکسالي در هامون براي 16سال اين منطقه را به کويري بي‌آب‌وعلف با توفان‌هاي بزرگ گردوغباري بدل کرد. در همه سال‌هاي گذشته که هامون روزگار بي‌آبي و خشکي را مي‌گذراند دشت سيستان و شهرها و روستاهاي واقع در اين منطقه رنج‌ها و گرفتاري‌هاي بسياري را متحمل شدند. آنگونه که هوشنگ ناظري، فرماندار زابل به «شرق» گفته بود در اين سالها دست‌کم اشتغال 70 تا 80هزارنفر از افرادي که به‌صورت مستقيم از طريق اين تالاب روزگار مي‌گذراندند از بين رفت و همه اين افراد بيکار شدند. مشاغلي که اين مقام دولتي از آنها سخن مي‌گويد در زمينه کشاورزي، دامداري، صيادي، صنايع‌دستي و گردشگري بود.
داشت آرزوهای کودکی ام دوباره زنده می شد ،دورانی که کنار هامون ،بازیهای کودکانه ، شکار انواع پرندگان و ماهیها یادش بیر . اما متاسفانه این خواب شیرن دوبارهر سر پرید