ایران سالی ۲۸ هزار بار می‌لرزد

آیا تا به حال به این فکر کرده اید هر روز در ایران چند زمین لرزه اتفاق می‌افتد؟ اگرچه حتی فکر کردن به وقوع زلزله نیز هراس انگیز به نظر می‌رسد اما کشور ما روزانه چند بار می‌لرزد و این رویدادی تقریبا عادی است.

به گزارش جام جم، البته ثبت زمین لرزه ها در همه جای ایران به طور کامل برای زلزله های با بزرگای کمتر از 4 ممکن نیست. زیرا هنوز پوشش کامل و یکنواختی در همه بخش های ایران با تراکم یکسان دستگاه ها و ایستگاه های زلزله نگاری وجود ندارد. در چنین شرایطی باید در هر زمانی برای وقوع زمین لرزه آمادگی داشته باشیم. هشتم آذر روز ایمنی در برابر زلزله در مدارس است و هر سال در این روز مانور سراسری زلزله و ایمنی با هدف ارتقای فرهنگ ایمنی و مقاوم سازی و واکنش صحیح و سریع در برابر زلزله در مدارس کشور برگزار می شود. به همین مناسبت با دکتر مهدی زارع، دانشیار پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله گفت وگو کرده ایم.

هر روز ایران چند بار می لرزد؟

پاسخ به این سوال به اندازه بزرگای زمین لرزه ها مربوط می شود.اکنون برای زلزله هایی با بزرگای 4 یا بیشتر در کشور پایش نسبتا کامل و به موقع انجام می شود. بنابر اطلاعاتی که از زمین لرزه های با بزرگای 4 تا 5 در کشور ثبت می شود، هر سال حدود 250 زلزله در این اندازه در ایران رخ می دهد، بنابراین می توان برآورد کرد تعداد زمین لرزه های با بزرگای 3 تا 4 حدود 2500 رخداد در سال برای کل گستره ایران باشد و بنابراین هر روز حدود هشت زمین لرزه با بزرگای 3 تا 4 در کشور رخ می دهد. (اعم از این که ثبت و گزارش بشود یا نشود) از سوی دیگر به طور اولیه می توان برآورد کرد که تعداد روزانه زمین لرزه های با بزرگای 2 تا 3 در ایران به طور متوسط حدود 70 رخداد باشد. هر چند زمین لرزه های در این اندازه فعلافقط در مناطقی که پوشش خوبی از نظر دستگاهها و شبکه های زلزله نگاری دارند ثبت و به طور منظم گزارش می شوند. (مانند نواحی اطراف تهران) اگر از مناطق دیگر کشور زمین لرزه های در این حد و اندازه مرتب گزارش نمی شود معنی اش این نیست که رخ نمی دهد. علت این است که امکان ثبت منظم و در نتیجه گزارش شدن آنها برای همه نواحی ایران وجود ندارد.

شدت زمین لرزه ها در چه بازه ای است؟

زمین لرزه ها با دو مقیاس سنجیده و اعلام می شوند؛ یکی مقیاس سنجش کمی یا بزرگا (که عددی معادل قدر مطلق کل انرژی آزاد شده هنگام زمین لرزه است) و مقدار های ثبت و اعلام شده آن کمتر از یک تا حداکثر 9.5 بوده است. این عددکه معمولا به عنوان بزرگا، بزرگای ریشتر یا گاه بزرگا در مقیاس امواج درونی زمین در رسانه ها اعلام می شود مستقل از فاصله از کانون و همچنین مستقل از مقدار خرابی است.حتی اگر زلزله در منطقه ای کاملا خالی از سکنه و در بیابان یا وسط اقیانوس هم رخ دهد، اندازه آن بر اساس ثبت امواج لرزه ای در دستگاه های زلزله نگاری قابل اندازه گیری و اعلام است. مقیاس دیگر مقیاس سنجش کیفی یا شدت است که بر اساس مشاهده میزان خرابی ها و اثرهای زمین لرزه ها سنجیده شده و معمولا از شدت یک (شدت بسیار کم) تا 12 (نابودی و خرابی همه چیز) اندازه گیری و اعلام می شود. هرچه از کانون زمین لرزه دور شویم اندازه شدت زمین لرزه کم می شود و بنابراین بیشترین شدت زمین لرزه در کانون زمین لرزه مشاهده می شود. به محل مشاهده بیشترین شدت زمین لرزه «کانون مِهلرزه ای زمین لرزه» می گویند و معمولا نام آن محل را به عنوان نام زمین لرزه هم در نظر می گیرند. (مانند زمین لرزه پنجم دی 1382بم، یا زمین لرزه سی و یکم خرداد 1369 منجیل و...) ممکن است این سوال مطرح شود که هر مقدار بزرگای زمین لرزه در کانون زمین لرزه معادل چه شدتی است؟ یا شدت مهلرزه ای متناسب با هر مقدار بزرگا چقدر است؟ باید پاسخ داد که بستگی به ژرفای زمین لرزه و همچنین شرایط خاک و توپوگرافی و نوع و تاب آوری ساختمان ها در محل کانون زمین لرزه دارد، ولی برای شرایطی مانند شرایط پوسته زمین در فلات ایران باید پاسخ داد که زمین لرزه ای مثلا با بزرگای 6 تا 7 می تواند در پهنه کانونی شدت مهلرزه ای حدود 7 تا 9 (با توجه به میزان خرابی های مشاهده شده در زلزله های قبلی و قابل انتظار در زلزله های بعدی) ایجاد کند. برای زمین لرزه ای با بزرگای 7 تا 8 این مقدار شدت مهلرزه ای باید حدود 9 تا 11 در نظر گرفته شود. هرچه میزان تاب آوری کشور (ساختمان ها، زیرساخت ها، تاسیسات و مردمان ساکن در مناطق لرزه خیز و شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی) بهتر شود و ارتقا یابد، میزان شدت خرابی حداکثر قابل انتظار در اثر رخداد زمین لرزه با هر درجه بزرگا می تواند کمتر شود.

چرا با وجود پیشرفت علم راهی برای پیش بینی زلزله وجود ندارد؟

کار علم (Science) پیش بینی است و همه پدیده های طبیعی با علم قابل پیش بینی هستند از جمله زمین لرزه ها. مساله آن است که پیش بینی دقیق «زمان، مکان و اندازه رخداد» برای زمین لرزه های شدید (بزرگای 6 به بالا) و برای مدت زمان کوتاه (چند ساعت تا چند روز بعد: پیش بینی کوتاه مدت) تاکنون امکان پذیر نشده است. به ویژه اگر هر سه این پارامترها باهم بخواهد پیش بینی شود که معمولا انتظار از عبارتی به نام «پیش بینی زلزله» همین است. باید گفت که تاکنون بشر نتوانسته این کار را انجام دهد. البته بعضی موارد موفقیت آمیز گزارش شده، اما به صورت سامان یافته و تکراری این کار انجام نشده است. بنابراین همچنان باید گفت که این کار هنوز به صورت عملیاتی در نیامده است. ولی باید توجه کنیم که همین تلاش دانشمندان که ادامه هم دارد عملا موجب شده دستاورد های گوناگونی حاصل شود.

در این زمینه چه کارهایی انجام شده است؟

روش های بسیار جالبی ایجاد شده که می تواند پیش بینی مکانی را با دقت های نسبتا بالا انجام دهد. از سوی دیگر سامانه هایی برای پیش بینی آنی و اعلام و هشدار خودکار رسید موج برشی (که معمولا موج ثانویه و مخرب است و بعد از موج فشاری اولیه می رسد) درست شده و به عنوان سامانه های هشدار پیش هنگام زمین لرزه شناخته می شوند. باید یادآوری کنم که اکنون با استفاده از فناوری اطلاعات (IT) و بهره گیری از گوشی های تلفن همراه هوشمند و تبلت ها در ایالات متحده (ایالت کالیفرنیا) سامانه ای به نام «Quake Catcher» (پایشگر زلزله) ساخته شده که می تواند در سال های آینده در هشدار پیش هنگام هم در آمریکا و هم در همه نقاط دنیا کمک خوبی به بشر بکند. در کشور ما به ویژه از نیمه دهه 80 شمسی در پژوهشگاه زلزله و هم در دانشگاه ها و موسسات پژوهشی دیگر فعالیت های متمرکز و جالبی انجام شده است. چند نفر از فارغ التحصیلان دکتری زلزله شناسی و سایر رشته های مرتبط با این شاخه تخصصی پایان نامه های دکتری خود را در زمینه پیش بینی و پیش یابی (پیش بینی احتمالی) زمین لرزه انجام داده اند. یادآور می شوم که اکنون کارهای جالبی در زمینه پیش بینی زمین لرزه ها با استفاده از تغییرات سطح آب زیر زمینی و همچنین بهره گیری از گاز رادون در کشور شروع شده و البته به دلیل کمبود بودجه پژوهشی بسیار به کندی پیش می رود! از سوی دیگر موضوع راه اندازی سامانه های هشدار پیش هنگام زلزله نیز در ایران در حال پیگیری است. یادمان باشد که هم اکنون سامانه هشدار پیش هنگام زلزله در استانبول با تعداد 240 ایستگاه لرزه نگار به صورت برخط (آنلاین) و از سال 2010 میلادی در حال کار است. ماهنوز سامانه هشدار پیش هنگام زلزله را برای تهران (و هیچ جای دیگرکشورمان) راه اندازی نکرده ایم!

خیلی وقت ها گفته می شود خورشید گرفتگی، ماه گرفتگی و بسیاری از پدیده های آسمانی می تواند در وقوع زلزله تاثیرگذار باشد؛ آیا این طور است؟

اثر پدیده های آسمانی و کیهانی به طور مستقیم بر رخداد یک زمین لرزه نشان داده نشده است. البته بر اساس پژوهش های انجام شده ارتباط مساله ای مانند جزر و مد ماه بر زمین با تغییرات در میزان لرزه خیزی و فراوانی زمین لرزه ها، به ویژه ابتدا و وسط ماه های قمری نشان داده شده است.

از سوی دیگر از یک هفته قبل از رخداد زمین لرزه یکم خرداد 1339 در والدیویا، شیلی (با بزرگای 9.5: بزرگترین زمین لرزه ثبت شده در تاریخ) و همچنین زمین لرزه و سونامی بیستم اسفند 1389 توهوکو ژاپن، تغییراتی در یونوسفر گزارش شده و در نشریات معتبر علمی ژئوفیزیک منتشر شده ولی حتی در همین مورد زمین لرزه اسفند 89 هم نظرات مخالف با ارتباط بین تغییرات در یونوسفر پیش از رخداد زمین لرزه موجود است و پژوهشگرانی هستند که بر این باورند این تغییرات الزاما ربطی با زلزله ژاپن نداشته است. از سوی دیگر ارتباط مستقیمی بین یک خورشید گرفتگی یا ماه گرفتگی و یک زمین لرزه مشخص نشان داده نشده است.

آیا هر بار که آتشفشان یا سونامی رخ می دهد با زلزله همراه است؟

رخداد آتشفشان ممکن است با آتشفشان لرزه (Volcanic tremor) در محدود قله آتشفشانی مزبور همراه باشد؛ به این نحو که می توان به عنوان یکی از شواهد پیش از انفجار در قله آتشفشانی و خروج گدازه را بصورت افزایش لرزه های مرتبط با محدوده سامانه و قله آتشفشانی و از ماه های قبل از آن تا چند برابر حد لرزه های طبیعی مشاهده کرد. لحظه انفجار در قله هم می تواند با ثبت زمین لرزه مهمی همراه باشد. البته باید یادآوری کنم که آتشفشان لرزه ها به طور مشخص و در نگاشت های لرزه نگاری قابل تفکیک از نگاشت زمین لرزه های طبیعی تکتونیکی (در اثر گسیختگی گسل ها) هستند و نوع و شکل چنین نگاشت هایی به خوبی از هم قابل تفکیک است. در واقع نمی توان هر لرزه ای را که در پیرامون یک قله آتشفشانی رخ می دهد به عنوان آتشفشان لرزه تلقی کرد. در مورد سونامی موضوع به وقوع گسلش در کف اقیانوس یا دریا و ایجاد جابه جایی قائم مربوط است.

اگر زمین لرزه در ژرفایی رخ دهد که گسیختگی آن به کف اقیانوس برسد و ایجاد جابه جایی قائم هم بکند، در آن صورت می توان انتظار داشت که سونامی هم رخ دهد. موضوع رخداد سونامی را می توان به وقوع زمین لغزش های بزرگ کف اقیانوس ها و دریاها هم مربوط دانست. زیرا در اثر چنین زمین لغزش هایی (که می توانند بعد از زمین لرزه ای مهم در کف اقیانوس رخ دهند) جا به جایی های قائم مهمی رخ می دهد که در آن صورت نیز با ایجاد امواجی پیشرونده به سوی سواحل اطراف مواجهیم. این امواج وقتی به ناحیه کم عمق تر ساحلی می رسند فرازگیری کرده و ارتفاع زیادی می یابند که هنگام رسیدن به ساحل با ایجاد تخریب و سپس وقوع سیلابی ناشی از سونامی (نظیر صحنه هایی که بعد از زمین لرزه اسفند 1389 ژاپن دیدیم) همراه می شوند.

آیا ساخت و سازهای بی رویه یا احداث دریاچه ای مانند دریاچه شهدای خلیج فارس تهران می تواند در تسریع وقوع زلزله ای که تهران در انتظار آن است، نقش داشته باشد؟

خیر، چون ساخت و ساز در محدوده سطحی زمین انجام می شود و کانون زمین لرزه های بزرگ تر از 4 معمولا در ژرفای بیش از چهار تا پنج کیلومتر (و برای زمین لرزه ای با بزرگای بیش از 6 معمولا در ژرفایی بیش از هشت کیلومتر) قرار دارد و از این نظر می توان گفت که پدیده ساخت ساختمان ها در سطح زمین اثری بر زمین لرزه ها ندارند. از سوی دیگر حجم مخزن دریاچه شهدای خلیج فارس چیتگر در غرب تهران حداکثر حدود هفت میلیون مترمکعب است، در حالی که دریاچه های مصنوعی یا دریاچه های پشت سدها وقتی از حدود 200 میلیون متر مکعب حجم مخزن بزرگ تری داشته باشند می توان انتظار داشت که موجب وقوع زمین لرزه ها شوند.

اپلیکیشن های هشدار دهنده زلزله

اکنون برنامک ها یا اپلیکیشن های مختلفی در گوشی های هوشمند و تبلت ها موجود است که می توانند برای اطلاع رسانی زلزله به مردم کمک کنند. بعضی از این برنامک ها رایگان است و گروهی دیگر قابل خریداری است. یکی از معروف ترین آنها که براساس سیستم عامل اندروید و برای کاربران فارسی زبان نوشته شده، برنامک «لرزه نگار» است. در گوشی ها و تبلت های مبتنی بر سیستم عامل اندروید یا ios ابزارک های مختلف بین المللی مانند:

Quake, QuakeLite, Earthquake, iGDACS iJishin, QaukeFeed, Quakes, Tsunami, Vibrometer, Quake Alert, ShakeAlert, iSeismometer, Seismometer, Quake Catcher

وجود دارند که برای اطلاع رسانی بهنگام از وقوع زمین لرزه ها و سونامی در کوتاه ترین زمان ممکن کارایی بالایی دارند.

با توجه به این که انتقال اطلاعات لرزه نگاری بین تمام کشور های دنیا از طریق ماهواره و همچنین با کمک اینترنت بصورت برخط (آنلاین) انجام می شود، در بسیاری از مواقع اطلاع رسانی حتی زمین لرزه هایی که در خود ایران از سوی ایستگاه های لرزه نگاری خودمان ثبت و به تمام شبکه های جهانی به صورت سریع و برخط گزارش می شود، از طریق این برنامک ها و انتقال اطلاعات در اینترنت در فاصله زمانی بین ده تا 15 دقیقه بعد از رخداد برای کاربران (در ایران و در تمام نقاط جهان) ممکن شده است، ولی همین اطلاعات که در مورد زلزله هایی که در داخل ایران رخ می دهند و تولیدکنندگان اطلاعات لرزه نگاری آن بیشتر ایستگاه های لرزه نگاری ایرانی هستند، وقتی از طریق سامانه پیامک (sms) برای کاربران ایرانی اطلاع رسانی می شوند گاه به دلیل مشکلات در سامانه پیامک های شرکت های مختلف داخلی و ترافیک پیامک ها با فاصله های زمانی و تاخیرهای بسیار بیشتر به گوشی ها کاربران هموطن می رسند! این نشان می دهد که فناوری های جدیدتر اطلاعات چه کارایی های بالاتری را حتی برای کاربران داخل همان کشور از طریق اینترنت ایجاد کرده اند.