مهاجرت مغزها... به دنبال معنای دقیق و مشخصی از این واژه می‌گردم و به این تعاریف برمی خورم، «مهاجرت مغزها به مهاجرت متخصصان و نخبگان علمی از کشور گفته می‌شود که یکی معضلات اجتماعی، اقتصادی و آموزشی است. بنابر آمار مجلس شورای اسلامی ایران در سال ۸۹، ۶۰ هزار نفر از ایرانی‌هایی که مهاجرت کردند و از کشور خارج شدند، در زمره مهاجران نخبه دسته‌بندی می‌شوند. این افراد غالباً دارای مقام‌هایی در المپیادهای علمی بوده یا جزو نفرات برتر کنکور یا دانشگاه‌ها هستند.»
ایران در ادامه گزارش نوشت: علاو بر آن، این آمارها هم به چشمم می‌خورد، «به گزارش صندوق بین‌المللی پول سالانه حدود ۱۸۰ هزار ایرانی تحصیلکرده به امید زندگی و موقعیت شغلی بهتر از کشور خارج می‌شوند. حدود 420 هزار نفر از مجموع مهاجران علمی ایرانی فقط در امریکا زندگی می‌کنند که 250 هزار مهندس و پزشک و بیش از 170 هزار ایرانی دیگر با سایر مدارک علمی بالا هستند.».
صندوق بین‌المللی پول در گزارش سال 2009 خود همینطور ادعا می‌کند که ایران در میان 91 کشور، بیشترین میزان مهاجرت مغزها را به خود اختصاص داده است و اما این میزان مهاجرت مساوی است با از دست دادن سرمایه‌ای بیشتر از میلیون‌ها دلار در هر سال. سرمایه‌هایی که رفته‌اند اما این راه یک طرفه نیست و کم نیستند کسانی که آن‌سوی مرزها هستند و در آرزوی بازگشت به سرزمین خود بسر می‌برند اما موانع زیادی پیش رویشان است که یکی از آنها می‌تواند خدمت سربازی باشد. این گزارش هم فقط به همین یک عامل از بین تمام عوامل ممکن می‌پردازد چراکه این عامل می‌تواند آخرین مانع بازگشت باشد.
آخرین مانع برای کسانی که با موانع دیگر کنار آمده‌اند و آنها را برای خودشان حل کرده‌اند اما وقتی به این مانع می‌رسند پشت دروازه می‌مانند و درهای بازگشت را به روی خود بسته می‌بینند. مانعی که دو سال خدمت سربازی پیش رویشان قرار می‌دهد و مانع بازگشت بسیاری از ایرانیان مقیم خارج از کشور است. ایرانیانی که بازگشت خیلی از آنها می‌تواند با بار علمی یا سرمایه‌های مالی همراه باشد.
با چند تایی از این افراد صحبت می‌کنم و از دلایلشان برای بازگشت می‌پرسم و اینکه چرا تاکنون تصمیمشان را عملی نکرده‌اند.
رضا در رشته دکترای تخصصی مهندسی برق در دانشگاه ایالتی کالیفرنیا فارغ‌التحصیل شده و جزو شاگردان ممتاز این دانشگاه به شمار می‌آید. او حالا قصد بازگشت به کشورش را دارد و می‌خواهد تخصصی را که به دست آورده در کشور خودش به کار گیرد اما سربازی تنها عامل بازدارنده او به حساب می‌آید و مسیر بازگشت را برایش ناهموار کرده است.
محمدعلی هم 33 ساله است و از همان دوران کودکی همراه با خانواده‌اش به استرالیا مهاجرت می‌کند. او فارغ‌التحصیل رشته مدیریت کارآفرینی است و قصد دارد به کشورش بیاید تا بتواند با برنامه‌هایی که در سر دارد در راه اشتغالزایی برای جوانان هموطن خود گام بردارد و در وطن خود زندگی کند.
آن‌طور که محمد علی می‌گوید، مدت هاست که به این موضوع فکر می‌کند و برای فکرهایی که در سر دارد برنامه‌ریزی‌های زیادی هم کرده اما آنچه تا به حال مانع عملی شدن این تصمیم می‌شود همان دو سالی است که باید برای رفتن به سربازی از دست بدهد و شاید این مسأله مانع تحقق اهدافش شود: «من و خیلی از کسانی که به این سن و سال رسیده‌ایم و سن سربازی رفتنمان گذشته سخت است که زمان را از دست بدهیم و از برنامه‌های زندگی مان عقب بیفتیم. تنها عاملی که مانع بازگشت من به کشور شده هم همین موضوع است. ای کاش مسئولان برای امثال من که می‌توانیم حداقل برای عده‌ای جوان کارآفرینی کنیم فکری می‌کردند و تسهیلاتی در نظر می‌گرفتند.» از این دست نمونه‌ها زیاد است و شاید شما هم این افراد را بشناسید. افرادی مثل محمد علی یا مثلاً جوانی که در شهر سیاتل امریکا صاحب یک شیرینی فروشی معروف است و با اینکه کار و بار سکه‌ای دارد می‌خواهد به کشور بازگردد و همین‌جا کار و کاسبی‌اش را گسترش دهد.
پدرش هم صاحب معروف‌ترین شیرینی فروشی منطقه تهرانپارس است و همه اهالی محل شیرینی فروشی‌اش را می‌شناسند و به عنوان بهترین شیرینی فروشی محله از آن یاد می‌کنند. این مرد تاجر مدتی است که فکر بازگشت به کشور را در سر می‌پروراند اما خدمت سربازی او را از این کار باز می‌دارد و به گفته خودش هیچ جور این دو سال با برنامه‌های زندگی‌اش منطبق نیست و نمی‌تواند خود را با آن سازگار کند.
تسهیلاتی برای مشمولان خارج از کشور
بازگشت این افراد به کشور فرصتی است که نباید آن را از دست داد و اگر حتی با برداشتن یک مانع بتوان راه ورودشان به کشور را هموار کرد. اعتقاد سردار موسی کمالی جانشین اداره منابع انسانی ستاد کل نیروهای مسلح نیز همین است و به ایران می‌گوید: «یکی از اهداف مطرح کردن موضوع پرداخت جریمه‌ها برای معافیت از خدمت سربازی گامی است در راه حل این مسأله و اصل قضیه برای همین است. برای اینکه عده‌ای به هر دلیل از قانون تمکین نکردند و در صورتی که مشمول بوده‌اند به خدمت سربازی اعزام نشده‌اند. حالا این افراد یا داخل کشور هستند یا خارج و به دلیل همین مشکلات برای ماندن در خاک کشور دچار مشکلاتی هستند اما به هر حال بیشتر از 8 سال است که غیبت دارند و خیلی هاشان نزدیک به 50 سال سن دارند و این مسأله برایشان مشکل ساز شده است. مشکلاتی که هم خود و هم خانواده هایشان با آن درگیر هستند.»
به گفته سردار کمالی، برای کسانی که مقیم کشورهای دیگر هستند و می‌خواهند با پرداخت جریمه غیبت سربازی به کشور بازگردند، تسهیلاتی در نظر گرفته می‌شود که پس از تصویب این لایحه با توجه به کشور محل اقامت افراد و در نظر گرفتن شرایط دیگر در آیین نامه‌ها عنوان خواهد شد. البته در مورد مبلغ این جریمه‌ها هم باید گفت که مقادیری مطرح شده اما هنوز به صورت قطعی تعیین نشده است. سردار کمالی همچنین از مشکلاتی می‌گوید که سربازان غایب با آن دست و پنجه نرم می‌کنند: «خیلی‌های دیگر هم به دلیل اینکه کارت معافی ندارند از طرف کارفرما‌ها دچار سوء‌استفاده قرار می‌گیرند و نمی‌توانند دم بزنند. همین مسأله هم می‌تواند باعث گرفتار شدن این افراد در خلاف و بزهکاری شود.
مجموع این عوامل سبب شد که به دنبال راهی برای بازگرداندن این افراد به جامعه باشیم و خب این افراد به هرحال از قانون تمکین نکرده‌اند و باید فرقی با بقیه داشته باشند. پرداخت جریمه دوران غیبت هم به عنوان عادلانه‌ترین راه برای این افراد در نظر گرفته شد. در سال‌های گذشته غایبانی که مدت‌ها از غیبت‌شان می‌گذشت بخشیده می‌شدند اما الان به دلیل سوءاستفاده‌هایی که از این ماجرا شده چنان سیاستی در پیش نیست.»
رقمی کمرشکن
دکتر محمدرضا خندان جامعه شناس اما نظر دیگری دارد و معتقد است رقم عنوان شده برای پرداخت این جریمه‌ها بین 20 تا 50 میلیون، به نحوی است که کمتر کسی از پس آن بر می‌آید و بیشتر به یک اتمام حجت با مشمولان غایب شبیه است.
به گفته این جامعه شناس، طبق آمار تعداد دانشجویانی که در دانشگاه‌های خارجی بورسیه شدند بسیار بیشتر از کسانی است که با خرج و مخارج خودشان به خارج از کشور رفتند. کسانی که خودشان مخارج خود را می‌دهند و وضع مالی خوبی دارند خب شاید بتوانند چنین رقمی را بپردازند اما خیلی‌های دیگر که دانشگاه هزینه‌هایشان را تأمین می‌کند مشخص است که وضع مالی شان به نحوی نیست که حالا بتوانند این رقم را بپردازند: «این فرم سربازی به گونه‌ای است که نیروهای جوان را به فکر پیدا کردن راه‌های گریز می‌اندازد در حالی که اگر برنامه‌ریزی درستی صورت بگیرد و نظام وظیفه از نیروهای کارآمد به شکلی که رضایت آنها را جلب کند استفاده کند، سود زیادی از وجود این نیروها خواهد برد.»
