مقدمه
عاشورا هم اوج حماسه است و هم اوج تراژدي، چشم تاريخ چنين حماسه شکوهبار و چنين تراژدي خون‌رنگي را در سراسر حيات بشر، هرگز نديده است. رامايانه و ايلياد و اوديسه وانه ئيد و شاهنامه و هملت را چه جاي قياس با کتاب عاشورا؟
عاشورا، حماسه است؛ از آن رو که امام حسين (ع) يک تنه و بي‌سلاح، روياروي حکومتي سفاک ايستاد. به يزيد دست بيعت نداد و گفت: کسي مانند من، با کسي مانند يزيد، بيعت نخواهد کرد. در برابر زور، گردن خم نکرد و تن به ذلت نداد و آشکارا گفت: مرگ با عزت، بهتر است از زندگي با ذلت ايستاد، جنگيد، زخم برداشت و با عزت و افتخار کشته شد.
حرکت امام حسين (ع) که منجر به حادثه عاشورا شد، چيزي جز يک انقلاب اسلامي و تلاش در راستاي تحول اصلاح جامعه اسلامي نبود. انقلاب ديني امام حسين (ع) به عنوان مهمترين عامل برقراري اسلام راستين و کوبنده تحريفات ديني، همواره در تاريخ، مورد بغض دشمنان اسلام و ديانت بوده است. در کنار دشمنان خارجي، همواره دوستان نادان متن جامعه اسلامي و مسلمانان ناآگاه نيز، خواسته يا ناخواسته، ضربه‌هاي هولناکي به اين حادثه بزرگ وارد کرده‌اند.
در روزگار پر فتنه رهزنان ايمان و هنگامه پرآشوب دشمنان قرآن که جامعه ديني و فرهنگ متعالي ما در معرض تهاجم خصم است، مراسم با برکت عزاداري حسيني نيز مانند هر پديده مردمي ديگر، دستخوش سوءاستفاده غرض‌ورزان و بدخواهان و قدرت‌هاي مخرب اعتقادي قرار گرفته و شيطان نيز با اهداف خاصي به ميدان آمده و در اين باره، دخالت و تباه سازي دارد.
استکبار جهاني و وهابيان که از قدرت حقيقي مجالس عزاداري متين و نقش سازنده بزرگداشت خاندان نبي (ع) خبر دارند و راز بقا و ترقي و شهرت و شکوه و شکوت تشيع را در اين گونه مراسم و تعظيم و شعاير ديني يافته‌اند و اقامه عزاي حسيني را ستوني پولادين در برابر نفوذ فرهنگ بيگانه مي‌دانند و از طرفي چون نمي‌توانند عاشورا را از فرهنگ شيعه حذف کنند يا مردم را از آن روي گردان نمايند، در پي مخدوش کردن چهره تابناک نهضت عاشورا کوشش‌هاي فراواني کرده‌اند؛ از جمله راهکارهاي آنها شبهه پراکني و مناقشه‌هاي سست پيرامون عزاداري و گريه براي امام حسين (ع) است. اگر بتوانند با افزدون خرافات و حرکت‌هاي افراطي و تفريطي با حفظ صورت آن، رسمش را دگرگون مي‌سازند و خاصيت تحرک بخشي آن را مي‌گيرند و با صرف هزينه‌هاي هنگفت، مسير عزاداري درست را تغيير و سوگواري‌هاي عاطفي را برجسته و بعد معرفتي و حماسي آن را از بين مي‌برند تا ديگر مراسم سوگواري نتواند درس عزت و شهادت بدهد. از سوي ديگر، برخي از دوستان امام حسين (ع) که در ارادت آنان ترديدي نيست كه با بي‌توجهي، همان كاري را که دشمنان مي‌خواهند دنبال مي‌کنند.
تهديدات:
1. نشر فرهنگ تحريفات و بدعت‌ها و شبهات.
2. تحريف فرهنگ حماسه عاشورا.
3. جابجايي فرهنگ الگوها.
4. وهن شعاير ديني.
5. تبليغات منفي و القاي شبهات دشمنان در ناکارآمد جلوه دادن فرهنگ عاشورا.
در هر صورت، يکي از وظايف بزرگ دستگاههاي فرهنگي نظام اسلامي و مصلحان ديني مبارزه با افت‌ها و انحرافات معنوي و تاريخي حادثه عاشورا است، چرا که بدون ترديد با انحراف در اين جريان ديني، حادثه عاشورا تحول‌سازي و عبرت انگيز بودن خود را از دست داده و تنها به عنوان چيزي از تاريخي که گذشت، محسوب مي‌شود، در حالي‌که مهمترين هدف عاشورا اصلاح ديني در تاريخ اسلام است.
نکته مهمي که اين مقال قصد طرح و بررسي آن را دارد، اين است که در برابر تهديدات و آفت‌هايي که در ساليان قبل بر مجالس عزاي حسيني وارد شده است. دستگاههاي فرهنگي نظام مانند صدا و سيما،سازمان تبليغات اسلامي، وزارت ارشاد و نهادهاي مؤثري مانند وزارت آموزش و پرورش و علوم تحقيقات و فن آوري (دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالي سراسر کشور و حتي دانشگاه آزاد) و شايد از همه مهمتر شوراي‌عالي انقلاب فرهنگي به عنوان ستاد راهبردي فرهنگي کشور چه دستاوردهايي را داشته‌اند و چه عملکردي را از خويش بر جاي نهاده‌اند؟
با نگاهي دقيق در خروجي نهادهاي نامبرده، متأسفانه، مي‌توان اذعان داشت که راهبرد کلان و مشخصي براي حرکت درست فرهنگي در راستاي مقابله با آسيبهاي عزاداريها و از سوي ديگر، تبيين درست منطقي و زيباي درس‌ها و عبرت‌هاي، حرکت خون‌رنگ حسيني به ويژه براي نسل جوان وجود نداشته است و دستگاههاي گوناگون به سليقه مديران خويش حرکت‌هاي پراکنده بعضا کم اثر و تبليغاتي را سامان داده‌اند که بدون شک اثر مطلوب را در مهندسي فرهنگي عاشورا به دنبال نخواهد داشت.
پرسش‌هاي اساسي
در اين باره پرسش‌هايي به ذهن نگارنده مي‌رسد که تأمل در آنها ميتواند راهگشا باشد:
ـ آيا دبيرخانه شوراي‌عالي انقلاب فرهنگي، اهتمام به اين امر حياتي را در دستور کار داشته است و يا خير؟
ـ شوراي عالي انقلاب فرهنگي به عنوان مرکز مهندسي فرهنگي کشور تا چه ميزان درباره تدوين يک راهبرد مشخص و هماهنگ به جهت فعاليت دستگاههاي مختلف فرهنگي درباره ترويج و تبيين فرهنگ ناب عاشورا و مقابله اساسي با پيرايه‌ها و آفات اين فرهنگ حرکت كرده است؟
ـ آيا صدا و سيما به عنوان رسانه ملي، ميتواند جاي تكيه‌ها، حسينيه‌ها و منابر را پر نمايد و مردم را به جاي شركت در مراسم عزاداري به دور خود جمع كند؟
ـ آيا صدا و سيما ميتواند همه آنچه را كه درست يا نادرست درباره تاريخ عاشورا و واقعه كربلا بر زبان برخي مداحان و سخنوران جاري مي‌شود از شبكه‌هاي گسترده راديويي و تلويزيوني خود پخش كند؟
ـ آيا صدا و سيما ميتواند تنها به بعد احساسي و شعاري واقعه عاشورا بپردازد و از بعد شعوري و معرفتي اين واقعه غفلت كند؟
ـ آيا صدا و سيما ميتواند تنها تصويري تك بعدي، سراسر سوگ و اندوه و مظلوميت و خالي از شور، حماسه و رشادت از واقعه عاشورا ارايه كند؟
ـ آيا صدا و سيما ميتواند هر نوع مداحي و نوحه‌سرايي را فارغ از محتوا و پيامي كه به شنونده و بيننده القا ميكند، پخش نمايد؟
ـ آيا سازمان تبليغات اسلامي درباره اعزام مبلغان در ايام محرم با همکاري مرکز مديريت حوزه علميه اقدام به گزينش بهترين مبلغان از جهت دانش فن بيان و تسلط علمي و کمالات اخلاقي دست مي‌زند؟
ـ آيا سازمان تبليغات حرکت تبليغي اين مبلغان را رصد و پايش كرده و نواقص احتمالي را سريعا برطرف مي‌نمايد؟
ـ آيا سازمان تبليغات در سال دوره‌هاي آموزشي و کارگاه‌هاي علمي را ويژه سطح علمي و معرفتي مبلغان برگزار ميكند؟
ـ آيا سازمان پس از پايان دوره تبليغي مبلغان، اقدام به نظرسنجي از مخاطبان درباه تأثير حضور مبلغ و عملکرد او و نتايج اين نظرسنجي‌ها را به شکل علمي تحليل ميكند؟
رسيدگي سازمان به امورات هيأت‌هاي مذهبي تا چه ميزان است و آيا برنامه‌اي مشخص و مدون در راستاي جهت‌دهي درست وتقويت بنيه فرهنگي و غنابخشي به برنامه‌ها ي هيأت‌ها وجود دارد؟
ـ به راستي سازمان درباره ساماندهي جامعه مداحان و رسيدگي به امورات آنان مانند پرورش مداحان متعهد اهل علم و مطالعه و آگاه به زمانه چه اقداماتي را صورت داده است؟
ـ حوزه هنري سازمان تبليغات با وجود عرصه‌هاي گسترده هنري در اختيار مانند انتشارات فعال، ارتباطات فراوان با هنرمندان برجسته کشور در زمينه‌هاي سينما، تئاتر، ادبيات، هنرهاي تجسمي چه محصولات فاخري را براي تبيين حماسه پرشور حسيني به جامعه عرضه کرده است؟
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي به عنوان يکي از مراکز اصلي فرهنگي کشور در زمينه حمايت از آثار سينمايي و هنرهاي نمايشي مرتبط با حماسه حسيني، چه سياست هايي را در پيش گرفته است؟
ـ وزارت ارشاد در عرصه‌هاي چاپ و نشر کتاب و مطبوعات چه راهبردهايي را دنبال كرده است و نويسندگان و روزنامه نگاران متعهد کشور در عرصه تبيين و فلسفه قيام ابا عبدالله الحسين، چه حمايت و هدايت‌هايي را در اين عرصه دريافت داشته‌اند؟
ـ وزارت‌هاي آموزش و پرورش و علوم و تحقيقات که متولي آموزش و پرورش از دوران نونهالي تا جواني هستند، تا چه ميزان در برنامه‌ريزي‌هاي آموزشي و پرورشي خود به اين مهم اهتمام دارند و آن را لحاظ مي‌کنند؛ چه در کتب درسي و چه در فعاليت‌هاي فرهنگي پرورشي و چه در سياستگذاري.
به هر حال در اين وادي سخن و پرسش بسيار است که جاي تأمل فراوان دارد، اما برخي از موضوعاتي كه به نظر مي‌رسد در شرايط حاضر پرداختن به آنها از سوي همه دستگاههاي فرهنگي و هنري کشور با ارايه يک راهبرد مدون و مشخص با پرهيز از موازي کاري و فعاليت‌هاي ملال‌آور و با زبان شيوا و ماندگار هنر در قالب هاي متنوع ضروري است، به شرح زير است:
1. شخصيت‌شناسي عاشورا: در رويداد بي‌نظير عاشورا، شخصيت‌هاي مثبت و منفي فراواني هستند كه مردم ما از بسياري از آنها شناخت اندكي دارند و آنها را حداكثر در حد نامشان و اينكه آنها در صحنه عاشورا چه نقشي بازي كرده‌اند مي‌شناسند، اما اينكه آنها در پشت اين صحنه كه و چه كاره بوده‌اند، چه ويژگي‌هاي روحي و شخصيتي داشته‌اند، چه علل و عوامل، شرايط و زمينه‌ها و روحيات و رفتاري موجب شده است كه برخي از آنها به توفيق ياري حضرت سيدالشهدا(ع) نايل و مستحق سلام ابدي شوند و برخي ديگر در برابر آن حضرت قرار گيرند و استحقاق لعن ابدي پيدا كنند، براي بسياري از مردم مبهم است.
بدون ترديد، شناخت دلايل رشد و تعالي شخصيت‌هاي مثبت عاشورا و دلايل سقوط و تباهي شخصيت‌هاي منفي آن ميتواند براي همه مردم، در همه اعصار عبرت‌آموز و قابل استفاده باشد.
2. تبيين فلسفه نهضت حسيني: حضرت اباعبدالله‌الحسين(ع) در بسياري از فرموده‌هاي خود به موضوع امر به معروف و نهي از منكر به عنوان فلسفه قيام كربلا اشاره و تأكيد كرده‌اند كه روح نهضت ايشان اصلاح امت پيامبر(ص) مقابله با همه مظاهر فساد و تباهي و ترويج اعمال معروف و پسنديده است. با توجه به نياز هميشگي جامعه اسلامي به امر به معروف و نهي از منكر، جا دارد كه همه ارگان‌ها با تبيين و تشريح فلسفه نهضت حسيني و انطباق آن با نيازها و شرايط امروز جامعه ما، زمينه يك حركت عمومي و فراگير براي امر به معروف و نهي از منكر را در ايران اسلامي فراهم آورند.
3. نقش نهضت عاشورا در جنبش‌هاي اسلامي طول تاريخ و دوران معاصر: قيام سرخ حسيني از اندك زماني پس از عاشوراي سال 61 هجري، تا عصر حاضر همواره مبدأ و الهام‌بخش جنبشها و نهضت‌هاي حق‌طلبانه، رهايي‌بخش و آزادي خواهانه بوده است. در تاريخ بسياري از مجاهدان و حق‌طلبان با الهام گرفتن از نهضت عاشورا و با تأسي از رهبر آزادگان حضرت ابا عبدالله الحسين(ع) به ميدان آمده، مردم را با خود همراه ساخته و به پيروزي نيز رسيده‌اند، كه رهبر فقيد انقلاب اسلامي ايران يكي از آخرين آنهاست.
بررسي تاريخ جنبشها و نهضت‌هايي كه در ادوار گوناگون تاريخ، به ويژه در دوران معاصر با الهام از نهضت حسيني به وجود آمدند و با بهره‌گيري از مكتب عاشورا راه خود را پيش بردند، ميتواند براي نسل امروز درس‌آموز، الهام‌بخش و حركت‌آفرين باشد و آنها را نسبت به حقانيت نهضت حسيني بيش از پيش آگاه سازد.
4. نقش فرهنگ عاشورا در پايداري كشور ايران: در قرون اخير كشور اسلامي و شيعي ايران بارها مورد تاخت و تاز بيگانگان قرار گرفته و گاه تا حد سقوط كامل نيز پيش رفته است، كه آخرين آنها تجاوز رژيم بعث عراق با پشتيباني همه دولت‌هاي استكباري بوده است، اما آنچه همواره موجب پايداري اين سرزمين شده، اعتقاد ولايي مردم آن، به ويژه ارادت و محبت فراوان آنها به سالار شهيدان(ع) و تأثيرپذيري بسيار آنها از فرهنگ عاشورا بوده است. شيعيان پرورش يافته در دامان پر مهر حسين(ع) «هيهات منّا الذّله» را شعار خود ساخته و «مقاومت تا شهادت» را سر لوحه خود قرار داده‌اند و از همين رو در برابر بيگانگاني كه حريم فرهنگي، اعتقادي و شهر و ديار اين سرزمين را مورد تجاوز قرار دهند از هرگونه جانفشاني دريغ نمي‌ورزند.
پرداختن به اين موضوع، در اين زمان كه از يك‌سو، كشور ما مورد تهاجم وسيع فرهنگي بيگانگان قرار گرفته و از ديگرسو، احتمال تهاجم فيزيكي آمريكايي جنايتكار نيز وجود دارد، ميتواند به پايداري بيشتر مردم ما، به ويژه نسل جوان كمك كند.
5. ارتباط قيام عاشورا و نهضت جهاني امام مهدي(ع): در بسياري از دعاها و زيارتها از امام مهدي(ع) به عنوان «منتقم خون شهيد كربلا» ياد شده و در روايات نيز آمده است كه امام حسين(ع) يكي از نخستين كساني است كه پس از ظهور امام مهدي(ع) رجعت ميكند. اين موضوع ارتباط وثيقي ميان نهضت حسيني و نهضت مهدي برقرار كرده تا بدانجا كه مي‌توان گفت اين دو واقعه پشت و روي يك سكه‌‌اند و هيچكدام از آنها را نمي‌توان جداي از هم تبيين و تفسير كرد.
تبيين و تفسير ارتباط نهضت سرخ حسيني و انتظار سبز مهدوي و توجه دادن توأمان مردم به اين دو نهضت، عزاداري‌هاي آنان را از انفعال و تأثر محض و انتظار آنان را از ركود و درجا زدن پيراسته ساخته و موجب پايداري و پويايي بيش از پيش شيعيان و آمادگي بيشتر آنان براي مقابله با فتنه‌ها و آشوبهاي عصر غيبت مي‌شود.
6. زنان عاشورايي: در هنگامه عاشورا و پيش و پس از آن، زنان متعددي نقش‌آفرين صحنه‌هاي عشق، ايثار، فداكاري، جانبازي، پايداري و بردباري بوده‌اند، كه شايد جامعه ما از بسياري از آنها شناخت اندكي داشته باشد.
پرداختن به زندگي اين شيرزنان و حكايت عشق پر شور و همراه با معرفت آنان نسبت به امام زمان خويش، علاوه بر اينكه ميتواند براي همه افراد جامعه ما، به‌ويژه دختران و زنان درس‌آموز و عبرت‌آفرين باشد، اداي ديني است به ساحت گروهي از ياران سالار شهيدان(ع) كه آگاهانه و از سر مسئوليت‌پذيري رسالت ماندن و ابلاغ پيام عاشورا را بر عهده گرفتند.
7. عاشورا از نگاه ديگران: امام حسين(ع) چراغ هدايتي است كه فرا روي همه طالبان هدايت افروخته شده و اختصاص به شيعيان و مسلمانان ندارد. بسيارند متفكران غيرمسلماني كه با مطالعه زندگاني حضرت ابا عبدالله(ع) و تاريخ عاشورا شيفته شخصيت آن امام همام شده و تحت تأثير نهضت حق‌طلبانه ايشان قرار گرفته‌اند. بررسي آثار اين گروه از متفكران و انعكاس ديدگاه آنان نسبت به شخصيت سالار شهيدان و عاشوراي حسيني ميتواند زواياي جديدي پيش روي اهل تحقيق و همه ارادتمندان آن امام بگشايد و موجب معرفت و ارادت بيشتر علاقه‌مندان حضرتش شود.
8. آسيب‌شناسي مجالس و مراسم محرم: سال‌ها پيش انديشمند فرزانه، استاد شهيد مرتضي مطهري(ع) با احساس تكليف و مسئوليت به بررسي تحريف‌هاي عاشورا و آفت‌ها و آسيبهاي مجالس و مراسمي كه به نام امام حسين(ع) برپا مي‌شود، پرداخت، كه حاصل آن كتاب ارزشمند حماسه حسيني است.
قطعاً اين اثر در ساليان اخير نقش اصلاحي فراواني داشته و موجب از بين رفتن بسياري آفت‌ها و آسيبهاي مجالس عزاداري امام حسين(ع) شده است، اما جامعه ما نيازمند آسيب‌شناسي مستمر و به روز اين مجالس است و از اين رو، به نظر مي‌رسد رسانه ملي بايد با بهره‌گيري از انديشمندان و محققان حوزوي و دانشگاهي و با رعايت همه حساسيت‌هايي كه در اين زمينه هست، به آسيب‌شناسي مستمر سخنراني‌ها، مداحي‌ها، روضه‌خواني‌ها و عزاداري‌هاي ايام محرم بپردازد و مانع گسترش خرافات، مطالب واهي و بي‌اساس، بدعت‌ها و تحريف‌ها شود.
9. عبرت‌هاي عاشورا: رهبر معظم انقلاب اسلامي در سال 1375 در يكي از بيانات خود، ضمن بررسي نقش عوام و خواص در واقعه عاشورا به تبيين عبرت‌هايي پرداختند كه جامعه امروز ما ميتواند از عملكرد اين دو گروه در واقعه عاشورا، بگيرد. به دنبال اين بيانات، مقالات و كتاب‌هايي نيز در همين زمينه منتشر شد، اما متأسفانه اين موضوع چنان كه بايد و شايد پي گرفته نشد و به همين دليل، بهره‌برداري لازم هم از آن صورت نگرفت. از اين رو مناسب است كه رسانه ملي با توجه به اهميت و ضرورت اين بحث در ويژه برنامه‌هاي محرم خود بار ديگر به آن بپردازد تا نهضت عاشورا درس‌آموزي لازم را براي همه مردم ما داشته باشد.
با اميد به اينكه محرم و صفر امسال جامعه ما شاهد رشد كيفي ويژه برنامه‌هاي اين ايام باشند و همه ارگان‌ها بتوانند بيش از پيش، دين خود را به سالار شهيدان و نهضت حسيني ادا كنند.
---------------------------
منابع و مآخذ:
1. ماهنامه موعود شماره 51
2. پايگاه اينترنتي تييان
3. پايگاه اينترنتي پژوهه دين
4. پايگه اينترنتي عدالتخانه
