پس از سال ها كش و قوس و فراز و نشيب، ماجراي برجام در هفته جاري و شامگاه 26دي ماه بسته شد. موضوعي كه مي توان گفت در ذهن بسياري از اذهان پيگير جامعه ايراني در اين رابطه ايجاد شده بود و همچنان باقي مانده است، اين است كه اصولاً جايگاه ژئوپليتيك ايران در منطقه چه ضرورت هايي را براي دست يابي به انرژي صلح آميز هسته اي ايجاب كرده است و همچنين در دوران پسابرجام چه ساز و كاري مي تواند باعث شود جمهوري اسلامي ايران در پيشبرد اهداف عاليه و تقويت جايگاه ژئوپليتيك خود موفق ظاهر شود.
همين پرسش باعث شد تا «تابناك» به سراغ يكي از اساتيد برجسته حوزه جغرافياي سياسي و ژئوپليتيك برود و چند پرسش كليدي را در اين باب مطرح و پاسخ هاي وی را اخذ كند.
دكتر يدالله كريمي پور، استاد دانشگاه خوارزمي تهران است كه بيش از 30 سال سابقه فعاليت پژوهشي دارد. كتاب هاي مقدمه اي بر ايران و همسايگان، مقدمه اي بر تقسيمات كشوري ايران و جغرافيا نخست در خدمت صلح از جمله آثار ايشان مي باشد.
در ادامه می توانید مشروح مصاحبه دکتر کریمی پور با تابناک را مطالعه کنید:
آقاي دكتر ضمن تشكر از وقتي كه در اختيار ما قرار دادید، در ابتدا لطفاً بفرماييد ارزیابی شما از جایگاه ژئوپولیتیک ایران در منطقه و جهان چيست؟
با درود و سپاس؛ به گمانم درباره ی توانمندی ها و نیز کارکردهای ایران از دیرباز بس زیاده روی شده است؛ به ویژه از سوی ما جغرافی خوانها و دانها. ایران ما از دیدگاه قدرت ملی که خود ترکیبی از شش توانمندی است، جایگاه متوسطی در جهان دارد. بنگرید به قدرت اقتصادی و منابع طبیعی ما؛ نمونه آنکه از دیدگاه منابع آب، خاک و هوا، زیر متوسط جهانی هستیم. از دیدگاه تولید ناخالص داخلی، درآمد سرانه و سایر شاخص های از این دست نیز. همین مبالغه گویی ها درباره قدرت ملی ایران، زمینه ساز کژاندیشی مدیران سیاسی را در سده ی اخیر مهیا ساخته است. بدین معنی که بر پایه ی نداشته ها یا کم داشته ها، ادعای رهبری را در مقیاس های فراملی داشته ایم.
هرچند موقعیت ژئوپولیتیک ایران در مقیاس جهانی کم مانند است و آن را می توان با ترکیه، فرانسه، اوکراین، و هندوچین برابر و بلکه بالاتر دانست.
خوب منظور آن است که این موقعیت ژئوپولیتیک سبب برتری ایران شده است؟
نه، به هیچ وجه؛ داشتن موقعیت ژئوپولیتیک در سطح جهانی یا منطقه ای، می تواند شمشیر دولبه باشد؛ چنانچه مدیریت کلان سیاسی توانایی بهره گیری از آن را داشته باشد، زمینه ساز برتری کشور را مهیا می سازد؛ وگرنه برای کشور و ملت داشتن چنین موقعیتی دردآور و توانفرساست.
می شود روشن تر توضیح دهید؟
چنانچه موقعیت استراتژیک یا جایگاه ژئوپولیتیک تبدیل به موقعیت یا جایگاه ژئواکونومیک شود،آرمان پیشرفت و رفاه می تواند محقق شود. چنان چه مدیریت سیاسی ایران بتواند از موقعیت چهار راهی و لولایی این سرزمین در جهت پیوند شبه قاره 5/1 میلیاردی به اروپا و نیز پیوند جمعیت دهها میلیونی آسیای مرکزی و دریای آزاد را برقرار نماید، به منزله تبدیل موقعیت ژئوپولیتیک به جایگاه ژئواکونومیک است. برای رسیدن به چنین مقصودی گنجایش بیست میلیون تنی کنونی راه آهن ایران باید به 200 میلیون تن برسد. ارز حاصل از تنها این کارکرد، دستکم 7 تا 9 برابر درآمد نفتی ایران خواهد بود.
به همین سادگی؟
بله به همبن سادگی؛ ولی از راه تبدیل ایران به سکوی صلح منطقه ای.
دکتر کریمی پور، از منظر شما چالش ها و فرصت های جایگاه ژئوپولیتیک ایران پس از انقلاب اسلامی ایران کدام بوده و چه ارزیابی از آن دارید؟
این پرسش بس کلی است ومن توانایی فراهم کردن پاسخی ساده برای آن را ندارم ولی برای احترام به شما پاسخ گونه ای را برایش فراهم میکنم. ببینید پس از مرگ نادرشاه ایران ظرفیت های لازم برای تبدیل شدن به قدرت جهانی را ازدست داد و پس از مرگ آقامحمدخان امکان تبدیل ایران به ابرقدرت منطقه ای از دست رفت. امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی دوباره آرمان های نهفته در روح ایرانی را برای به عهده گرفتن مسئولیت های منطقه ای و جهانی به پرواز درآورد، ولی شوربختانه بدنه، فیزیک و اندام جمهوری اسلامی برای تحقق چنین ماموریتی بس لاغربوده است. دولتها نیز از بازرگان تا کنون نتوانسته اند استراتژی مناسبی را برای تحقق این مأموریت فراهم آورند. به عنوان نمونه تولید ناخالص 3 هزار میلیارد دلاری یک گام بزرگ در این زمینه است. ولی براستی کدام چشم انداز برای دستیابی به چنین رقمی می شود تصورکرد؟ این درحالیست که چالش های دیگری هم وجود دارند.
کدام چالش ها؟
همگرایی و همکاری و حتی اتحاد استراتژیک ایران با همسایگان و خارج نزدیکش ونیز تعامل مناسب با نظم جهانی.
آقاي دکتر، به نظر شما جایگاه جغرافیایی ایران ضرورت دستیابی به تکنولوژی هسته ای را ایجاب می کند؟
ببینید توسعه پدیداری چندوجهی است. فناوری هسته ای پرکاه روند و فرایند توسعه و پیشرفت کشورهاست. چون که صد آید نود هم پیش ماست. در وهله نخست باید ایران در چرخه ی برگشت ناپذیر توسعه پایدار قرار گیرد توسعه ای که چندوجهی است. توسعه فنی، توسعه کشاورزی، محیط زیستی، سیاسی، فرهنگی و ...
به نظر شما فشارها و تحریم های ناشی از تحریم های هسته ای موقعیت ایران را با چالش روبرو نکرده بود؟
فشارها و تحریم های بین المللی از 57 شروع شد و همواره رو به گسترش بود. امروزه در چنین روندی توقفی به وجود آمده است. به گمانم برجام بدلیل آنکه زمینه ساز ارتقای جایگاه ژئواکونومیک ایران را مهیا می سازد شماری از شکاف ها را پر می کند در این هیچ تردیدی نیست. ولی برجام هزینه های سنگینی را برای ایران فراهم آورد که بعدها ابعاد آن روشن خواهد شد؛ بس چیزها سوخت و هدر رفت که با انتخاب استراتژی درست می شد از آن جلوگیری کرد.
کدام استراتژی؟
همسویی فعال با جامعه جهانی
این جامعه جهانی چیست و آیا مناسبات آن ظالمانه نیست؟
همسویی با جامعه جهانی یعنی همسویی منتقدانه با ایالات متحده و دیگر اعضای شورای امنیت و اتحادیه اروپایی؛
چرا؛ مناسبات مستقر در جامعه جهانی نه تنها ایده آل نیست، بلکه گاه و بی گاه ستمگرانه و ناعادلانه است ولی چه می توان کرد؟ کشوری را به من معرفی کنید که بدون همسویی با چنین جامعه و نظمی به توسعه دست یافته باشد؟
دستاورد برجام برای توسعه ایران و دوره پسابرجام چیست؟
برجام کلیدکی برای بازکردن قفلکی بیش نیست. دهها قفل هنوز باقی مانده است. چنان چه باز شدن این قفلک آغازی برای باز شده سایر قفل ها باشد شکوهمند و خوشایند است و گرنه دستاوردش شادی کوتاه مدت یکی دوساله بیش نخواهد بود.
به گمانم ایران از پایان بهار 95 رشد شگفت آور 6 تا 8 درصدی را تجربه خواهد کرد. چشم انداز کسب و کار باید بهتر شود و سرمایه گذاری های به نسبت کلان خارجی هم آن را توانمندتر خواهد ساخت.
کدام قفل ها باید باز شوند؟
بشمارم؟
بله خوب است.
پس بنویسید:
1- بهبود مناسبات با عربستان؛
2- برقراری رفاقت دیرینه با ترکیه به جای رقابت کنونی؛
3- کم کردن هزینه های ایران در هلال خصیب؛
4- بهبود بخردانه و گام به گام مناسبات با کشورهای آمریکای شمالی؛
5- تلاش هوشمندانه و پیگیرانه برای برقرای صلح در یمن، عراق، لبنان، سوریه و...؛
6- تمرکز همه جانبه برای چیرگی بر بیکاری فزاینده، رکورد، تورم، شکاف طبقاتی، بی اخلاقی ها و...؛
7- تمرکز همه جانبه برای بهبود محیط زیست بسیار شکننده ی کشور؛
8- تلاش برای بهبود فضاهای زندگی جوامع شهری
و... باور کنید شمار این قفل ها به دهها خواهد رسید.
در چند جمله بفرمایید به گمان شما استراتزی دولت در پسابرجام باید برچه محوری استوار باشد؟
چرا در چند جمله، در یک واژه می گویم: در پیش گرفتن سازوکارهای صلح جغرافیایی.
