میزان هزینه خانوار ایرانی برای لوازم آرایشی

براساس آمار رسمی‌ که معاونت پژوهش‌های اجتماعی - فرهنگی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی از میزان حجم واردات رسمی لوازم آرایشی در سال ٩٢ و قبل از آن داشته است، آمار واردات این محصول کاهش را نشان می‌دهد، اما واقعیت عینی و ملموس در جامعه که از دید تهیه‌کنندگان این گزارش هم دور نبوده از افزایش چشمگیر این محصولات حکایت دارد. درعین‌حال جدای از این مسئله، نبود آمار و اطلاعات قابل استناد و جامع و کامل داخلی و نیز بررسی‌های دستگاهی باعث شده تصمیم‌گیری درباره این محصولات و ابعاد مرتبط با آن براساس آمار نصفه‌و‌نیمه یا آمار کشورهای دیگر انجام شود.

به گزارش شرق، آمار مرکز پژوهش‌های مجلس جزئیات ‌درخور ‌توجهی دارد که از آن جمله می‌توان به متوسط هزینه سالانه هر خانوار شهری و روستایی به قیمت جاری در سال ٩٠ اشاره کرد. بر این اساس با توجه به اینکه متوسط هزینه سالانه هر خانوار شهری و روستایی و کل کشور به قیمت جاری در سال ٩٠ برای خرید لوازم آرایشی به ترتیب سه‌میلیون‌و ٢٨٨‌ هزار ریال و دو‌میلیون‌و ٥٨٠ ‌هزار ریال و سه‌‌میلیون‌و ٩٥‌ هزار ریال برآورد شده، به این ترتیب هر خانواده ایرانی به طور متوسط در سال ٩٠ حدود ٢,٥ درصد از هزینه‌هایش را صرف خرید فراورده‌های آرایشی کرده است.

اگرچه ورودی‌های قانونی کشور نشان از کاهش وزن واردات این فراورده‌ها در سال‌های اخیر دارد، با وجود این آمار، به علت محاسبه اسانسی و رزینوئیدها و محصولات عطرسازی در کنار فراورده‌های آرایشی، آمار دقیقی از حجم واردات به کشور وجود ندارد، به‌ویژه آنکه قاچاق گسترده این محصولات به کشور نیز این آمار را به عنوان معیار مصرف فراورده‌های آرایشی در کشور مخدوش کرده است. در عین حال واردات غیرقانونی (قاچاق) و تولیدات غیرمجاز فراورده‌های آرایشی نیز نمی‌تواند بازنمایی از میزان مصرف این فراورده‌ها در داخل کشور باشد زیرا این آمارها فقط با تکیه بر میزان کشفیات به دست می‌آید که برآورد مناسبی از میزان مصرف فراورده‌های آرایشی ارائه نمی‌دهد. شاید بتوان تنها مرجع قابل اتکا برای احتساب مصرف فراورده‌های آرایشی در کشور را هزینه‌کرد خانوارها برای خرید فراورده‌های آرایشی دانست و بر همین اساس بررسی‌ها نشان می‌دهد در سال ١٣٩٢، بیش از ٢,٥ درصد از هزینه خانوارهای ایرانی صرف خرید این فراورده‌ها شده است.

براساس این تحقیقات، بازار فراورده‌های آرایشی در کشور معادل ١,٢‌ میلیارد دلار تا دو ‌میلیارد دلار تخمین زده شده است. در این بازنمایی رسانه‌ای، ایران در رده هفتم مصرف در دنیا و دوم در خاورمیانه قرار دارد. نکته حائز اهمیت این است که آمار یادشده بدون راستی‌آزمایی و بررسی پژوهشی مستقل در این زمینه به‌طور مداوم در مقالات و نشریات باز نشر داده شده و حتی برخی از کارشناسان دولتی جمهوری اسلامی ایران با قبول صحت این آمار آن را در سخنرانی‌های خود به کار می‌برند.

نبودن پژوهشی رسمی و مستند درباره مصرف فراورده‌های آرایشی در کشور سبب شده آمار مصرف فراورده‌های آرایشی در جمهوری اسلامی ایران از مجاری غیررسمی و از طریق مؤسسات بازاریابی خارجی تخمین زده شود. مؤسسه تحقیقات بین‌الملل وابسته به مرکز صادرات کانادا در گزارش سال ٢٠٠٧ خود، اندازه بازار فراورده‌های آرایشی در ایران را برابر ١,٢‌ میلیارد دلار و مرکز تحقیقات بهارات که در لندن مستقر است این اندازه را برابر با دو ‌میلیارد دلار و مرکز تحقیقات بازارهای بین‌الملل وابسته به اتحادیه اروپا اندازه این بازار را برابر با ٢.١‌ میلیارد دلار تخمین زده است. بنابر گزارش یورومونیتور کل مصرف فراورده‌های آرایشی در خاورمیانه در سال ٢٠٠٨ در حدود ٧.٢‌ میلیارد دلار بوده است. در میان کشورهای منطقه ایران با ٢.١‌ میلیارد دلار با فاصله کمی از عربستان (٢.٢‌ میلیارد دلار) در رده هفتم دنیا قرار گرفته است.

نکته حائز اهمیت درباره آمار یادشده، فقدان اتفاق نظر بین مؤسسات مربوطه در ارائه آمار مذکور است. به صورتی که بازار مصرف فراورده‌های آرایشی در ایران از ١,٢‌ میلیارد دلار تا دو ‌میلیارد دلار متغیر تخمین زده شده و دیگر اینکه در استناد به آمار فوق این نکته باید مدنظر قرار گیرد که بین مقوله دسته‌بندی اداره مواد غذایی و دارویی آمریکا (FDA) از فراورده‌های آرایشی و دسته‌بندی این محصولات از نظر سازمان غذا و داروی وزارت بهداشت جمهوری اسلامی ایران تفاوت وجود دارد؛ زیرا سازمان غذا و داروي آمریکا، فراورده‌های آرایشی و بهداشتی را در ١١ گروه، به‌صورت مجزا دسته‌بندی کرده، اما سازمان غذا و داروي ایران، فراورده‌های آرایشی و بهداشتی را در دو دسته‌بندی مجزا لحاظ کرده؛ به‌صورتی‌که فراورده‌های آرایشی را در ١٩ گروه و فراورده‌های بهداشتی را در ١٣ گروه دسته‌بندی می‌کند. به‌این‌ترتیب به آمار فوق به علت نبود اتفاق‌نظر در آمارها و تفاوت در تعاریف و دسته‌بندی مقولات و فراورده‌های آرایشی بین کشورهای مختلف نمی‌توان استناد کرد، بنابراین درباره تخمین مصرف فراورده‌های آرایشی در کشور سه راهکار پیش‌رو است؛ اینکه آمار حجم واردات فراورده‌های آرایشی، میزان قاچاق فراورده‌های آرایشی و هزینه خانوار برای فراورده‌های آرایشی محاسبه شوند.

بااین‌حال، آنچه مسلم است عمده محصولات موجود در بازار ایران وارداتی، از طریق مبادی رسمی و غیررسمی بوده و سهم تولیدکننده ایرانی دراین‌میان به‌شدت ناچیز است. باید توجه کرد در آمار وزارت بهداشت روغن‌های اسانسی و رزینوئیدها به عنوان مواد اولیه در ساخت فراورده‌های آرایشی در محاسبات در نظر گرفته نشده و به‌این‌ترتیب آمار واردات فراورده‌های آرایشی به صورت مجزا بیان نمی‌شود و آمار دقیقی از میزان واردات رسمی فراورده‌های آرایشی در گزارش گمرک وجود ندارد.
وزن واردات فراورده‌های آرایشی به همراه روغن‌های اسانسی و رزینوئیدها، محصولات عطرسازی یا پاکیزگی آماده در سال ١٣٩٠، بیش از ٤٠ تن و در سال‌های ٩١ و ٩٢، بیش از ٣٥ تن بوده است. میزان واردات فراورده‌های آرایشی به همراه روغن‌های اسانسی و رزینوئیدها، محصولات عطرسازی و پاکیزگی آماده از نظر وزنی در سال ١٣٩١ نسبت به سال ٩٠ حدود ١٢ درصد و در سال ٩٢ نسبت به سال ٩١ حدود ٠,١٨ درصد کاهش یافته است، اما در مقابل متوسط ارزش هر تن فراورده‌های آرایشی وارداتی به همراه روغن‌های اسانسی و رزینوئیدها، محصولات عطرسازی یا پاکیزگی آماده در سال‌های ٩٠ تا ٩٢ افزایش یافته و از ٥٣هزارو ٦٤٥ دلار در سال ١٣٩٠ با افزایش ٢٠درصدی به رقم ٦٣هزارو صد دلار در سال ١٣٩٢ افزایش یافته است. همچنین از نظر ریالی نیز میانگین هر تن فراورده‌های آرایشی وارداتی به همراه روغن‌های اسانسی و رزینوئیدها، محصولات عطرسازی یا پاکیزگی آماده از ٩٦‌ میلیون ریال در سال ٩١ با افزایش ٦٢درصدی به رقم ١٦١‌ میلیون ریال در سال ١٣٩٢ رسیده است.

با وجود کاهش وزنی واردات فراورده‌های آرایشی به همراه روغن‌های اسانسی و رزینوئیدها، محصولات عطرسازی یا پاکیزگی آماده در سال‌های ٩٠ تا ٩٢ درصد تغییرات ارزش ریالی نسبت به سال قبل صعودی بوده است؛ به‌طوری‌که از رقم دوهزارو ٤٦٠ ‌میلیارد ریال در سال ٩٠ به رقم پنج‌هزارو ٩١٠ ‌میلیارد ریال در سال ٩٢ افزایش یافته است. همچنین درصد تغییرات ارزش دلاری سال ٩١ نسبت به سال ٩٠ حدود ٣,٥ درصد کاهش و در سال ٩٢ نسبت به سال ٩١ حدود ٨.٧ درصد افزایش را نشان می‌دهد. با وجود این سهم ارزش دلاری واردات فراورده‌های آرایشی نسبت به کل واردات کشور در سال‌های اخیر با افزایش مواجه بوده؛ به‌طوری‌که از ٠.٣٧ درصد واردات کل کشور در سال ١٣٩٠ به ٠.٤٩ درصد در سال ١٣٩٢ رسیده، یعنی در پایان سال ١٣٩٢ حدود ٠.٥ درصد ارزش واردات دلاری کل کشور را فراورده‌های آرایشی تشکیل داده است.

براساس آمار گمرک جمهوری اسلامی ایران، فراورده‌های آرایشی و بهداشتی بعد از انواع تلفن و لوازم جانبی در سال ٩١ در رتبه دهم اقلام مکشوفه قرار دارد؛ این اقلام حدود ١,٨٥ درصد کل قاچاق کشور را به خود اختصاص داده است. تنها در سال ٩١ در مقایسه با سال ٩٠، از نظر ارزش ریالی، میزان کشفیات فراورده‌های آرایشی ٤٧١ درصد رشد داشته که به معنای بیش از چهاربرابرشدن کشفیات قاچاق فراورده‌های آرایشی در یک سال است. البته میزان کشفیات فراورده‌های آرایشی در سال ٩٢ نسبت به ٩١ روند کاهشی را نشان می‌دهد. بالابودن حاشیه سود از طریق قاچاق نسبت به واردات، انگیزه ارتکاب عمل غیرقانونی قاچاق را تقویت می‌کند. با توجه به اعتقاد کارشناسان ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز، خطرپذیری قاچاق این محصولات در کشور تنها بین پنج تا ١٠ درصد است؛ یعنی قاچاقچی با اطمینان ٩٠ تا ٩٥ درصد کالای خارجی را بدون ریسک وارد بازار کشور می‌کند.

علاوه‌براین، فراورده‌های آرایشی که به صورت قاچاق وارد می‌شوند به علت پرداخت‌نکردن هزینه‌های مادی مانند حقوق ورودی، مالیات بر ارزش افزوده و... با قیمت ارزان‌تر به بازار عرضه شده و نه‌تنها انگیزه برای تولید را کاهش می‌دهند، بلکه حتی واردکنندگان از مبادی رسمی را نیز ترغیب به ورود کالا به صورت قاچاق می‌کنند. با توجه به اینکه اطلاعات واردات غیررسمی قاچاق فراورده‌های آرایشی تنها براساس آمار محصولات آرایشی کشف‌شده صورت می‌گیرد، در نتیجه تخمین میزان مصرف فراورده‌های آرایشی در ایران براساس میزان کشفیات فاقد اعتبار است؛ هرچند براساس گزارش‌ها ارزش ریالی واردات غیررسمی فراورده‌های آرایشی در سال گذشته بر اثر بخش‌نامه معاونت حقوقی و نظارت گمرک ایران در سال ١٣٩٢ نسبت به سال قبل از آن کاهش داشته است. شاید بتوان گفت تنها مرجعی که می‌توان براساس آن میزان مصرف فراورده‌های آرایشی در ایران را برآورد متوسط هزینه‌ها و «هزینه و درآمد خانوار» تخمین زد متوسط هزینه و درآمد خانوار باشد؛ درآمد یک خانوار شهری و یک خانوار روستایی در طول یک سال در سطح کشور و استان‌هاست.

براساس آمار مرکز آمار، متوسط هزینه سالانه هر خانوار شهری و روستایی به قیمت جاری در سال ٩٠ به ترتیب بیش از ١٣٢میلیون‌و ٧١٦ ‌هزار ریال و ٨٣‌میلیون‌و ٩٧٣ ‌هزار ریال و برای کل کشور ١١٩‌میلیون‌و ٣٤١هزارو ٣١ ریال برآورد شده است. با توجه به اینکه متوسط هزینه سالانه هر خانوار شهری و روستایی و کل کشور به قیمت جاری در سال ٩٠ برای خرید لوازم آرایشی به ترتیب سه‌میلیون‌و ٢٨٨ ‌هزار ریال و دو‌میلیون‌و ٥٨٠ ‌هزار ریال و سه‌‌میلیون‌و ٩٥‌ هزار ریال برآورد شده و به‌این‌ترتیب هر خانواده ایرانی به طور متوسط در سال ٩٠ حدود ٢,٥ درصد از هزینه‌هایش را صرف خرید فراورده‌های آرایشی کرده است.

در فاصله سال‌های ٨٣ تا ٩٠ متوسط هزینه خانوارهای شهری و روستایی به قیمت جاری در انواع فراورده‌های آرایشی رو به افزایش است؛ البته این موضوع نشان می‌دهد که افزایش هزینه جاری ممکن است به دلیل تورم و رشد قیمت‌های فراورده‌های آرایشی باشد. با توجه به کاهش میزان واردات این فراورده‌ها از نظر وزنی و افزایش آمار کشفیات فراورده‌های آرایشی در این سال‌ها می‌توان این ادعا را داشت که مصرف به سمت خرید فراورده آرایشی ارزان، بی‌کیفیت قاچاق و غیرمجاز بدون تأیید سلامت سازمان غذا و داروي وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی تمایل داشته؛ زیرا تجربه زیسته نشان از افزایش گرایش زنان و دختران بیشتری به سمت مصرف فراورده‌های آرایشی در عرصه عمومی دارد.

بررسی انجام‌شده در راستای احتساب میزان مصرف فراورده‌های آرایشی در کشور با توجه به آمار دستگاه‌های مورد بررسی حاکی از آن است که آمار حجم واردات فراورده‌های آرایشی نمی‌تواند بازنمایی از میزان مصرف این فراورده‌ها در کشور باشد؛ زیرا اولا در آمار واردات گمرک این فراورده‌ها به‌تنهایی مورد نظر قرار نگرفته و آمار گمرک دربردارنده این فراورده‌ها به همراه روغن‌های اسانسی و رزینوئیدها، محصولات عطرسازی و پاکیزگی آماده است که براساس تعریف سازمان غذا و دارو، جزء فراورده‌های آرایشی قرار نمی‌گیرد.

 درعین‌حال آمار گمرک نشان از کاهش وزن واردات این فراورده‌ها دارد، این در حالی است که تجربه زیسته نشان از افزایش مصرف این فراورده‌ها در کشور دارد. 

 بیشترین مصرف لوازم آرایشی، ارزان‌قیمت و بی‌کیفیت است

براساس این گزارش هر چند که احتساب هزینه و درآمد خانوارهای شهری و روستایی براساس آمار مرکز آمار در این سال‌ها نشان از رشد ثابت در هزینه‌کرد خانوارها برای فراورده‌های آرایشی دارد، اما با توجه به اینکه واردات غیررسمی (قاچاق) این فراورده‌ها بیشتر از واردات رسمی است پس باید این نکته مد نظر قرار گیرد که بیشتر فراورده‌های آرایشی مصرفی در کشور ما جزء فراورده‌های آرایشی گران‌قیمت نیست و بیشتر هزینه‌کرد خانوارها صرف خرید فراورده‌های آرایشی ارزان‌قیمت و بی‌کیفیت و بدون تأیید سازمان غذا و دارو می‌شود. به‌عبارت‌دیگر با توجه به اینکه بازار لوازم آرایشی در جمهوری اسلامی ایران مملو از فراورده‌های آرایشی قاچاق و بی‌کیفیت شده نمی‌توان گفت مصرف بیش از سه ‌میلیون ریال برای هر خانواده در حوزه فراورده‌های آرایشی آیا می‌تواند نشان‌دهنده مصرف بالای این‌گونه محصولات باشد یا خیر؟

 آمار می‌گوید کاهش، بازار می‌گوید افزایش

با توجه به اینکه مصرف گسترده فراورده‌های آرایشی در بین زنان و دختران در سال‌های اخیر، گفتمان حجاب و عفاف را در نظام به چالش کشیده است، سیاست‌گذاری در این عرصه از منظر مغایرت آن با ارزش‌ها و آرمان‌های انقلاب در پرهیز از نگاه ابزاری به زن و ضرورت رعایت حجاب و عفاف در عرصه عمومی حائز اهمیت است. در گزارش معاونت پژوهش‌های اجتماعی – اقتصادی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی تأکید شده که بازنمایی رسانه‌های جمعی خارجی و داخلی در اعلام رتبه هفتم ایران در جهان و رتبه دوم در خاورمیانه، در مصرف فراورده‌های آرایشی، سبب شده تا در این گزارش با توجه به احتساب آمار واردات، قاچاق و هزینه خانوار برای خرید فراورده‌های آرایشی، آمار واقع‌بینانه‌تری برای میزان مصرف این فراورده در داخل کشور ارائه شود. درصورتی‌که درباره بازار فراورده‌های آرایشی در کشور و میزان مصرف این فراورده‌ها تحقیق جامع و کاملی موجود نیست، آمار واردات رسمی کشور نشان می‌دهد که سهم واردکنندگان قانونی از گمرک‌های کشور در سال‌های اخیر از نظر وزنی کاهش یافته است؛ اما بدون‌شک صرف هزینه‌های زمانی به اضافه هزینه‌های مالی (شامل نرخ ورودی، مالیات بر ارزش افزوده و سایر هزینه‌های جانبی) بر واردات از مبادی رسمی تأثیرگذار بوده است؛ زیرا این هزینه‌ها باعث افزایش قیمت تمام‌شده فراورده در داخل کشور می‌شود که با بودجه مصرف‌کننده داخل کشور هم‌خوانی ندارد.

هرچند که آمار واردات بیانگر میزان واقعی مصرف و واردات این فراورده به داخل کشور نیست؛ آمار مربوط به قاچاق فراورده‌های آرایشی نشان از افزایش کشفیات قاچاق فراورده‌های آرایشی دارد؛ اما آمارهای کشفیات نمی‌تواند بیانگر میزان مصرف فراورده‌های آرایشی در داخل کشور باشد؛ زیرا این آمارها تنها براساس فراورده‌های آرایشی کشف‌شده، صورت می‌گیرد. در نتیجه این آمارها فاقد اعتبار است؛ هرچند که افزایش میزان کشفیات نشان از افزایش تقاضای بازار مصرفی داخل کشور دارد. در کل خانوارهای کشور رقمی بالغ بر ٦٥‌هزارو ٣٨٠‌ میلیارد ریال در این سال برای فراورده‌های آرایشی صرف کرده‌اند؛ اما در نهایت امر با توجه به حجم بالای قاچاق و تولید غیرمجاز فراورده‌های آرایشی نمی‌توان دقیقا اعلام کرد متوسط هزینه‌ هر خانوار ایرانی که بیش از سه ‌میلیون ریال در سال ٩٠ بوده است، نسبت به هزینه‌کرد در سایر کشورها از نرخ بالایی برخوردار است یا خیر؟ زیرا اگر این هزینه تنها صرف خرید فراورده‌های آرایشی برندهای معروف شده باشد که از طریق مرزهای رسمی وارد کشور شده و دارای تأییدیه سلامت از سوی سازمان غذا و دارو نیز هستند، نمی‌تواند دربرگیرنده اقلام گوناگونی از دسته‌بندی فراورده‌های آرایشی باشد؛ اما اگر این هزینه صرف خرید اقلام بی‌کیفیت و ارزان‌قیمت قاچاق و غیرمجاز شده باشد، جای تأمل دارد؛ زیرا این میزان هزینه می‌تواند اقلام بیشتری از فراورده‌های آرایشی را پوشش دهد، بدون توجه به خطراتی که برای سلامتی افراد در اثر مصرف این فراورده‌ها به ارمغان خواهد آورد.