بدون شك وقوع كودتاي نافرجام جمعه شب در تركيه همه سياست مدارن، كارشناسان و دنبال كنندگان اخبار بين الملل و منطقه را متعجب كرد. شكل گيري اين كودتا سئوالات فراواني را در رابطه با چرايي اين رخداد و نيز پيامدهاي احتمالي آن در ميان افكار عمومي جامعه طرح كرد.
در همين راستا «تابناك» بر آن شد تا برخي از كليدي ترين سئوال هاي مرتبط با پيشامدها و پيامدهاي اين جريان را با «دكتر يدالله كريمي پور» عضو هيئت علمي دانشگاه خوارزمي تهران با درجه استاد تمامي كه همچنين بيش از 30 سال سابقه فعاليت علمي و پژوهشي در زمينه جغرافياي سياسي و ژئوپليتيك دارد، مطرح كند.
كتاب هاي مقدمه اي بر ايران و همسايگان، مقدمه اي برتقسيمات كشوري ايران و جغرافيا نخست در خدمت صلح از جمله آثار ايشان مي باشد.
در ادامه مشروح مصاحبه دکتر کریمی پور با تابناک را می‌خوانید:
آقاي دکتر در ابتدا لطفاً بفرماييد، چرا در تركيه کودتا رخ داد؟
در این باره هیچ جای شگفتی نیست. جمهوری ترکیه کانون کودتا در خاورمیانه بوده است. ترکیه را می توان از این دیدگاه بولیوی (رکورد دار شمار کودتای جهان) این بخش از جهان دانست. کودتاهای 1960، 1971، 1980، 1997 و 2016 از جمله اين كودتاها هستند. می بینید که تقریباً ترکیه هر دهه یک کودتا را تجربه کرده است، ولی این نخستین بار است که کودتا شکست خورد.
آقاي دكتر كودتاهاي دهه هاي گذشته تا حدودي توجيه پذير است، چرا امروزه و در جهاني كه به تندی به سمت مردم سالاری حركت مي كند، در تركيه كودتا رخ داد؟
باور کنید این پرسش هم جای شگفتی ندارد. براي اين سئوال من چهار دليل مجزا در ذهن داردم. نخست آنكه، دست کم از هنگام به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه اسلام گرا، کمالیست ها در همه عرصه ها و جایگاه ها دشمنی خود را با آن نشان دادند. تسویه حساب های پی در پی «اُردوغان» در ارتش یکی از نشانه های این گزاره است، دوم اینکه ترکیه زیر چیرگی عدالت و توسعه به هدف های استراتژیک اقتصادیش دست یافت ولی این کشور به امنیت راهبردی مدنظر ره نامه اش دست نیافت.
گواه اين ناكامي در دست يابي به امنيت راهبردي آنكه در حال حاضر آنکارا با همه همسایگانش مشکل دارد. از سوریه و عراق در جنوب تا یونان در باختر و روسیه در شمال، ترکیه هیچ متحد استراتژیک قابل اعتمادی در خارج نزدیکش احساس نمی کند و سياست هاي اُردوغان این چالش را ژرف تر کرده است.
سومين چالش دولت تركيه مسئله کردها است. اُردوغان دوم نه تنها راهبرد اُردوغان دوره ی اول را نادیده می انگارد، بلکه آرام آرام کشور را به سوی یک جنگ درونی کشانده است. نكته چهارم آنکه حزب عدالت و توسعه عملاً از هدف محوری راهبردی همه تاریخ ترکیه یعنی پیوستن به اروپا و دوری از باتلاق خاورمیانه بسی دور شده است. خب اینها همه دلایل به ظاهر مناسبی برای بخشی از ارتش ترکیه بوده اند که علیه حکومت قانونی باز هم بخواهند اراده ی خود را تحمیل نمایند.
آقاي دكتر با اين حساب و دلايلي كه شما مطرح كرديد، ادعای دولت آنکارا درباره نقش محوری «فتح الله گولن» چه می شود؟
فتح الله گولن یک ماسون تمام عیار است که پشتیبانی گسترده و ژرفی در لایه های مختلف شهروندان ترکیه از پلیس و ارتش تا رسانه ها و دانشگاهیان و فرهنگیان و اسلام گراها دارد. ولی من با شناختی که از «گولن» و ایده هایش دارم، بس بعید است که نقش مستقیمی در این حرکت برایش قائل شوم. او اندیشه اش بی شباهت با «سرسید احمد خان هندی» سده نوزده نیست. «گولن» بين اسلام گراها و كماليست هاي تركيه، به نظرم به اسلام گراها نزدیک تر است. در ثاني به گمان من ارتش ترکیه بسیار عملگراتر از آن است که افسارش را به او سپرده باشد. یادمان باشد کمالیست ها، «گولن» را متهم نخست اشاعه بنیاد گرایی در جامعه ترکیه می دانند.
آقاي دكتر تجربه كودتاي اخير و چالش هاي امنيتي ديگر در تركيه نشان مي دهد كه «رجب اُردوغان» در جبهه مقاومت بس موفق بوده است. با اين حساب منظورشما از ضعف دولت تركيه در امنیت راهبردی چیست؟
ببینید، ترکیه پس از ایران در نا آرام ترین برزن اوراسیا قرار گرفته است. به روسیه، عراق، قفقاز، اوکراین، یمن نگاه كنيد. گویی این آتشفشان میلی به فروکش کردن ندارند. ولی شگفت آور است که آنکارا خود را وارد این باتلاق کرد. تركيه در اين باتلاق تا جايي پيش رفت که هم منطقه و پیرامونش و هم اروپا را نا امن کرد. راهبرد نوعثمانی گری هم به معنای نادیده انگاری آتاتورکیسیم برای آنکارا است و هم دارد زیرآب پیشرفت های دو دهه اخیر ترکیه را میزند. گسترده کردن عمق استراتژیک مدنظر «داوود اغلو» در شرايط فعلي عملاً معکوس شده است.
براي شما چند نمونه مطرح مي كنم: 1- در جهان بهار عربی یا اسلامی، ترکیه روی اسب های بازنده سرمایه گذاری کرد و با اين رفتار سوریه و مصر را از دست داد. 2- در نحوه تعامل با عراق نه تنها تنها تر شد بلکه مناسباتش با بغداد و تهران نيز رو به تیرگی نهاد. 3- مناسباتش با روسیه را نيز بر اثر يك رفتار عجيب یک شبه كاملاً فرو ريخت. ترکیه روز به روز در خارج نزدیکش احساس انزوای بیشتر و بیشتر می کند. در نتيجه «اُروغان» می بایست در اين شرايط راهی برای گریز از این میدان بیابد.
آقاي دكتر با توجه به چالش هاي عديده اي كه دولت تركيه با آنها درگير است، سئوال ديگر آن است كه چرا کودتا به سرانجام نرسید؟
در رابطه با اين سئوال شما دلايل روشني وجود دارد:
1-ارتش در این باره یکپارچه نبود.
2-دوره کودتا به پایان رسیده است و مردم سالاری مانند یک چادر جهانی همه جا سایه انداخته است. بنابراین بس بعید است که در کشوری 80 میلیونی دیگر بتوان کودتا راه انداخت و آن را به پیش برد. مگر در شرایط استثنایی.
3-احزاب ترکیه از چپ و راست تا قوم گرا و ملی گرا مخالف كودتا بودند.
4-کودتاي انجام شده فاقد سازماندهی بود. به عبارتي تاکتیک های کودتاچیان مناسب نبود و بیشتر به یک کاریکاتور کودتا شبيه بود.
5-رسانه ها به ويژه رسانه هاي نوين با کودتا در افتادند و با آن همراهي نكردند.
6-اين كودتا از پشتیبانی خارجی برخوردار نبود.
آقاي دكتر كريمي پور، شما مواضع ایران را در این باره چگونه ارزیابی می کنید؟
ببینید به گمان بنده در رهنامه استراتژیک ایران همواره این موضوع باید ثابت باشد که هر حرکت ضد مردم سالاری و در هر قالبی به ویژه کودتا محکوم شود. در این صورت نیازی به انتظار تا پایان رویداد نیست. در هر رويداد اين چنيني بی درنگ باید کارت مردم سالاری کشیده شود و هر گونه انتظار براي فرجام ماجرا يا اتخاذ مواضع محتاطانه و دو پهلو جايز نيست.
به نظر شما روابط ایران و ترکیه پس از این رویداد دچار چه تحولاتي خواهد شد؟
واقعيت آن است كه ایران و ترکیه هیچ بهانه و انگیزه استراتژیکی برای دشمنی ندارند. در واقع فاصله گرفتن ايران و تركيه از یکدیگر در حالی که همه عوامل منازعه و تهدید می توانند به فرصت تبدیل شوند، خود حاکی از نادرستی تصمیم سازیها و مدیریت های سیاسی است كه در جهت خلاف استراتژی ژئوپولیتیک حركت مي كند. به نظر بنده مناسبات ایران-ترکیه می تواند از رقابت کنونی به رفاقت استراتژیک و دیرینه تبدیل شود.
آقاي همانطور كه اشاره كرديد يكي از چالش هاي دائمي آنكار مسئله كردها است، شما اثرات روند و فرآیند کودتا را بر اين مسئله چگونه مي بينيد؟
بله، دولت های ترکیه از دو دهه پیش تا کنون کوشیده اند تا از دیدگاه های مندرس و كهنه آتاتورکی «ملت» گذر كنند و به تعریفی سازگار با بافت جمعیتی ترکیه دست یابند. ولی واقعیت آن است که هنوز تا تبدیل ترکیه به یک ملت فاصله ژرفی وجود دارد.
سیستم سیاسی ترکیه هنوز تا آن اندازه مردم سالار نشده است که برای خواست های ناسیونالیسم نیمه تمام كُرد، پاسخی درخور ارائه دهد. به گمان بنده این کودتا وقفه ای هر چند کوتاه در فشار پیاپی به کُردها ایجاد خواهد کرد. ولی از دیدگاه استراتژیک بعید است که آنکارا بتواند به زودی پاسخی برای این مهم بیاید.
شما نقش و توطئه خارجی را در این کودتا چگونه ارزیابی می کنید؟
من اطلاعاتی در این باره ندارم.
از نظر شما رخ دادن اين کودتا چه تاثیری بر روند الحاق ترکیه به اتحاديه اروپا خواهد داشت؟
خب این کودتا درستی دیدگاه های اروپایی ها را نشان داد. برخی از اعضای اتحادیه اروپایی استدلال می کنند که جامعه و سیاست و پیوند آنها در ترکیه بسی پایین تر از استاندارد های اروپایی است. نمونه آن اين که بیش از نیم سده است که اروپا کودتا را در صندوقچه تاریخ گذاشته بود ولی کودتای پنجم ترکیه در 26 تیرماه 95 هجری خورشیدی نشان داد که ترکيه هنوز تا دستیابی به استانداردهای مردم سالاری و استانداردهاي لازم براي الحاق به اتحاديه اروپا فاصله دارد.
شما وقوع اين كودتا و نقش آن را در وزن ژئوپولیتیک ترکیه چگونه ارزيابي مي كنيد؟
بله، در نیم سده های اخیر، ترکیه رویدادها و کودتاهای پرشماری را دیده است ولی موقعیت ژئوپولیتیک بس گرانمایه اش هيچگاه دگرگون نشده است. ترکیه همچنان بهترین پل پیوند اوراسیایی است. با وجود پیشرفت های شگفت آوري كه تا كنون داشته است، به دليل موقعيت ژئوپليتيك عالي، همچنان به همراه لهستان، مکزیک، کره جنوبي، برزیل و ... می تواند به پیش بتازد. هر چند وضعیت آن تا یکی دو سال تحت تأثیر این رویداد خواهد بود.
آقاي دكتر اگر بخواهيم مقايسه ميان كودتاي تركيه و مصر داشته باشيم، به نظر شما علت توفیق و شکست کودتاهای مصر (2013) و ترکیه (2016) در چیست؟
مردم مصر پس از یکسال به اين باور رسيدند كه که انقلابشان برگشت به دوره ی تباهی و تاریکی است. بنابراین هوشمندانه بد را به بدتر ترجیح دادند. ولی شهروندان ترکیه همه معادله را بین نظامیان و «اُردوغان» می بینند. آنها شیفته رئيس جمهورشان نیستند ولی با تمام وجود عواقب دیکتاتوری نظامیان را درک می کنند. تفاوت این دو را باید در تفاوت پیشینه ی مردم سالاری محکم و استوارتر ترکیه نسبت به مصر دید و از اين نگاه دليل توفيق كودتاي مصر و شكست كودتاي تركيه را بررسي كرد.
ارتش تركيه تا كنون در شرايط مناسبي از نظر قدرت نظامي قرار داشت. حالا و با شرايط ايجاد شده، جایگاه ارتش قدرتمند ترکیه چه می شود؟
ببینید، بهترین ارتش ها آنهایی هستند که همانند شمشیر در نیام هستند. شمشیرهایی که همواره بیرون از غلاف باشند لاجرم زنگ خواهند زد. ارتش ترکیه همانند ارتش سوئد و نروژ و اسپانیا باید به پادگان ها برگردد و برای دفاع از مأموریتش پیاپی در حال آماده سازی باشد. این جبر زمانه و جبر مردم سالاری است. به گمان بنده قویترین ارتش ها را کشورهایی در اختیار دارند که مردم سالاري قوي تري دارند. ترکیه نیز در جایگاهی نیست که ارتش ضعیفی داشته باشد. موقعیت ژئوپولیتیک آناتولی نیازمند ارتش پرتوان، کارآمد و بی طرف و در نیام است و ارتش تركيه نيز بايد در اين مسير حركت كند.
آقاي دكتر این کودتا چه تأثیری بر مناسبات منطقه از جمله مناسبات ایران و ترکیه خواهد داشت؟
ببینید، خاورمیانه، قفقاز و آسیای جنوبی تشنه صلحی پایدار است. در حالی که بیش از هشتاد درصد اقیانوسیه، اروپا، آمریکای شمالی و لاتین تا خاور دور در صلح پیوسته به سر می برند، مردم خاورمیانه سالهاست در منطقه جنگی زنگي مي كنند و می میرند و متأسفانه مزه صلح را نمی چشند. گویا سرنوشت مردم این منطقه زیستن در دوزخی است که جنگ سالاران برای آنها تدارک دیده اند. اگر این کودتا آغازی برای پایان گستره جنگ باشد که بس بعید است، فرخنده است.
ولی تا جایی که به ایران برمی گردد، به گمانم مثلث ایران، ترکیه و عربستان می توانند با همگرایی، منطقه را از چرخه بیچارگی برهانند وگرنه این شتری است که به در همه خانه ها می خوابد. دیر و زود دارد ولی سوخت و سوز ندارد. به گمان من استراتژی های این سه کشور بايد همزیستی، همکاری و همگرایی باشد و اگر شد اتحاد استراتژیک را در پرتو صلح جغرافیایی در دستور کار قرار دهند.
آقاي دكتر كريمي پور از وقتي كه در اختيار «تابناك» قرار دايد سپاسگزاريم.
من هم از شما تشكر مي كنم.
