جزئياتي از پشت پرده وقوع كودتا در تركيه، دلايل ناكامي و الزامات برخورد با آن

كودتاي جمعه شب تركيه همچنان با ابهامات فراواني همراه است. چرايي وقوع اين رخداد در تركيه، دلايل عدم توفيق آن، چالش هاي پيش روي دولت اردوغان، نقش اين كودتا در مناسبات خاورميانه، الزامات دولت ايران در برخورد با اين مسئله و... از جمله مواردي است كه همچنان مورد سئوال علاقمندان است.

به گزارش «تابناك» بدون شك وقوع كودتاي نافرجام در تركيه در جمعه شب گذشته همه سياست مدارن، كارشناسان و دنبال كنندگان اين خبر را متعجب كرد. با وقوع اين رخداد عجيب منطقه و شكل گيري اين كودتا سئوالات فراواني را در رابطه با چرايي اين رخداد و نيز پيامدهاي احتمالي آن در ميان افكار عمومي جامعه مطرح شد.

در همين راستا «تابناك» بر آن شد تا برخي از كليدي ترين سئوال هاي مرتبط با پيشامدها و پيامدهاي اين رخداد را با «دكتر يدالله كريمي پور» عضو هيئت علمي دانشگاه خوارزمي تهران كه همچنين بيش از 30 سال سابقه فعاليت علمي و پژوهشي در زمينه جغرافياي سياسي و ژئوپليتيك دارد، مطرح كند.

دكتر يدالله كريمي پور در رابطه با چرايي وقع اين كودتا به «تابناك» گفت: « ترکیه کانون کودتا در خاورمیانه بوده است. ترکیه را می توان از این دیدگاه بولیوی (رکورد دار شمار کودتای جهان) این بخش از جهان دانست. کودتاهای 1960، 1971، 1980، 1997 و 2016 از جمله اين كودتاها هستند. می بینید که تقریباً ترکیه هر دهه یک کودتا را تجربه کرده است، ولی این نخستین بار است که کودتا شکست خورد.»

كريمي پور در همين رابطه ادامه داد: « در مورد چرايي اين كودتا چهار دليل را مطرح مي كنم. نخست آنكه، دست کم از هنگام به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه اسلام گرا، کمالیست ها در همه عرصه ها و جایگاه ها دشمنی خود را با آن نشان دادند. دوم اینکه ترکیه زیر چیرگی عدالت و توسعه به هدف های استراتژیک اقتصادیش دست یافت ولی این کشور به امنیت راهبردی مدنظر ره نامه اش دست نیافت. سومين چالش دولت تركيه مسئله کردها است. اُردوغان دوم نه تنها راهبرد اُردوغان دوره ی اول را نادیده می انگارد، بلکه آرام آرام کشور را به سوی یک جنگ درونی کشانده است. نكته چهارم آنکه حزب عدالت و توسعه عملاً از هدف محوری راهبردی همه تاریخ ترکیه یعنی پیوستن به اروپا و دوری از باتلاق خاورمیانه بسی دور شده است. »

عضو هيئت علمي دانشگاه خوارزمي در رابطه با ادعاي دولت تركيه در رابطه با نقش «فتح الله گولن» در اين كودتا افزود: « با شناختی که از «گولن» و ایده هایش دارم، بس بعید است که نقش مستقیمی در این حرکت برایش قائل شوم. او اندیشه اش بی شباهت با «سرسید احمد خان هندی» سده نوزده نیست. «گولن» بين اسلام گراها و كماليست هاي تركيه، به نظرم به اسلام گراها نزدیک تر است. در ثاني به گمان من ارتش ترکیه بسیار عملگراتر از آن است که افسارش را به او سپرده باشد. یادمان باشد کمالیست ها، «گولن» را متهم نخست اشاعه بنیاد گرایی در جامعه ترکیه می دانند. »

نويسنده كتاب جغرافيا نخست در خدمت صلح در بخش ديگري از سخنانش در مورد دلايل عدم توفيق ارتش در اين كودتا، يكپارچه نبودن ارتش، پايان يافتن دوره كودتا و حركت سريع جهان به سمت مردم سالاري، مخالفت تمام عيار احزاب با كودتا، سازماندهي ضعيف كودتا، عدم همراهي رسانه ها و عدم وجود پشتيباني خارجي را از جمله دلايل شكست كودتا بر شمرد.

عضو هيئت علمي دانشگاه خوارزمي تهران در ادامه و در رابطه موضع ايران در برابر كودتاي تركيه و مناسبات آينده با تركيه فزود: «به گمان بنده در رهنامه استراتژیک ایران همواره این موضوع باید ثابت باشد که هر حرکت ضد مردم سالاری و در هر قالبی به ویژه کودتا محکوم شود. از اين رو در هر رويداد اين چنيني بی درنگ باید مقامات سياسي ايراني کارت مردم سالاری را بيرون بكشند. در رابطه با آينده مناسبات ايران و تركيه نيز واقعيت آن است كه ایران و ترکیه هیچ بهانه و انگیزه استراتژیکی برای دشمنی ندارند. به همين دليل به نظر بنده مناسبات ایران-ترکیه می تواند از رقابت کنونی به رفاقت استراتژیک و دیرینه تبدیل شود.»

استاد دانشكده جغرافياي دانشگاه خوارزمي تهران در بخش ديگري از سخنانش و در رابطه با اثرات مسئله كردها بر ماجراي كودتا گفت: « دولت های ترکیه از دو دهه پیش تا کنون کوشیده اند تا از دیدگاه های مندرس و كهنه آتاتورکی «ملت» گذر كنند و به تعریفی سازگار با بافت جمعیتی ترکیه دست یابند. ولی واقعیت آن است که هنوز تا تبدیل ترکیه به یک ملت فاصله ژرفی وجود دارد. سیستم سیاسی ترکیه هنوز تا آن اندازه مردم سالار نشده است که برای خواست ‏های ناسیونالیسم نیمه تمام كُرد، پاسخی درخور ارائه دهد. به گمان بنده این کودتا وقفه ای هر چند کوتاه در فشار پیاپی به کُردها ایجاد خواهد کرد. ولی از دیدگاه استراتژیک بعید است که آنکارا بتواند به زودی پاسخی برای این مهم بیاید.»

يدالله كريمي پور در رابطه با اثرات اين كودتا بر وزن ژئوپليتيك تركيه افزود: « در نیم سده های اخیر، ترکیه رویدادها و کودتاهای پرشماری را دیده است ولی موقعیت ژئوپولیتیک بس گرانمایه اش هيچگاه دگرگون نشده است. ترکیه همچنان بهترین پل پیوند اوراسیایی است. با وجود پیشرفت های شگفت آوري كه تا كنون داشته است، به دليل موقعيت ژئوپليتيك عالي، همچنان به همراه لهستان، مکزیک، کره جنوبي، برزیل و ... می تواند به پیش بتازد. هر چند وضعیت آن تا یکی دو سال تحت تأثیر این رویداد خواهد بود.»

كريمي پور در پايان و در رابطه با اثرات اين كودتا و چالش هاي داخلي تركيه بر مناسبات اين كشور با ايران و ساير كشورهاي خاورميانه گفت: «خاورمیانه، قفقاز و آسیای جنوبی تشنه صلحی پایدار است. در حالی که بیش از هشتاد درصد اقیانوسیه، اروپا، آمریکای شمالی و لاتین تا خاور دور در صلح پیوسته به سر می برند، مردم خاورمیانه سال‏هاست در منطقه جنگی زنگي مي كنند و می میرند و متأسفانه مزه صلح را نمی چشند. اگر این کودتا آغازی برای پایان گستره جنگ باشد که بس بعید است، فرخنده است.

به گمانم مثلث ایران، ترکیه و عربستان می توانند با همگرایی، منطقه را از چرخه بیچارگی برهانند وگرنه این شتری است که به در همه خانه ها می خوابد. دیر و زود دارد ولی سوخت و سوز ندارد. به گمان من استراتژی های این سه کشور بايد همزیستی، همکاری و همگرایی باشد و اگر شد اتحاد استراتژیک را در پرتو صلح جغرافیایی در دستور کار قرار دهند.»

بنا بر آنچه آمد به خوبي مشخص مي شود، به همان اندازه كه وقوع كودتا در تركيه داراي زمينه ها و عوامل بروز كافي بود، به همان اندازه نيز دلايل و شرايط عدم توفيق آن فراهم بود. با اين وجود به نظر مي رسد وقوع چنين رخداد غير منتظره اي در خاورميانه و آن هم در كشور تركيه لزوم همگرايي و اصلاح سياست هاي داخلي و منطقه را براي دولت اردوغان بيش از پيش مشخص كرد.

در اين ميان نبايد از اين موضوع نيز غافل شد كه كودتاي رخ داده در كشور تركيه و شكست آن با كمك مردم لزوم حركت بيش از پيش كشورهاي منظقه به سمت خواست و نيازهاي شهروندانشان و نيز همگرايي و دوستي را با هدف دوري از جنگ و نا امني مشخص كرد.

مشروح اين گفت و گو را مي توانيد در بخش گفت و گوهاي «تابناك» بخوانيد.